Mindenekelőtt azt kell megvallanom, hogy írásom címét Imreh István Erdélyi hétköznapok 1750-1850 (Bukarest, 1979) című tanulmánykötetéből kölcsönöztem. Mondhatom, kapóra jött ez a frappáns cím, mert most engem főképpen az érdekel, hogy a 80. életévét taposó, közismert, sokat idézett és köztiszteletnek örvendő történetkutató és történetíró hogyan látta és szolgálta, s teszi jelen időben is, a székely falu múltját kutatva a székelység önismeretének s megmaradásának ügyét.
De alighogy papírra vetettem az előbbi sorokat, máris a gondolatom előterébe tolult az a kérdés, hogy egyáltalán lehet-e hasznos a történetkutatás a mindenkori jelen problémáinak megoldásában (talán inkább a kezelésében) s a jövő titkainak (ki)fürkészésében. A kérdés, persze, régi, de megkerülhetetlen. Minden történetíró életét végigkíséri. Elfogadhatjuk ugyan Cicero után, hogy a történelem az élet tanítómestere, de szorongásainktól ez sem szabadít meg, mert tudjuk, hogy a problémák ismétlődhetnek ugyan, de mindig más feltételek közt jelennek meg; nincsen két teljesen azonos helyzet, s a régi modell az új helyzetben általában nem alkalmazható. Vajon a múlt és jelen között olyan szakadék tátong, hogy a történelem ismerete nem lehet hasznos az utódok számára? Természetesen erről szó sincs. Ha a történész a múltbeli valóságot tudományos módszerekkel s megfelelő erkölcsi felelősségtudattal próbálja visszaidézni, akkor abból a mindenkori jelen számára hasznos tanulságok vonhatók le.
Előbbi fejtegetésünkkel kapcsolatban legyen szabad idézni századunk egyik legsikeresebb történetírójának, Georges Dubynak azt a vallomását, amelyet Guy Lardreau-nak az a kérdése váltott ki, hogy "tanulhatunk-e a történelemből". "Valahány könyvet csak írtam mondotta a híres szerző , nem csupán a magam kedvteléséből és mások gyönyörűségére tettem, hanem azért is, mert szent meggyőződésem, hogy munkám haszonnal, gyakorlati haszonnal jár, amelyből a ma embere okulhat; azt vallom tehát, hogy a múlt ismerete alapján megalapozottabb ítéletet alkothatunk a jelen állapotáról, változásáról. Történelmet írni meggyőződésem azt jelenti, hogy hasznos ismereteket tárunk mások elé. A történelem megismerése pedig gyakorlás, edzés, amely hozzásegít bennünket ahhoz, hogy előnyösebb helyzetből ragadjuk meg a jelent."
Azért idéztem Georges Dubyt s nem mást szintén modern irányzatú történészt , mert úgy látom, hogy Imreh István kutatási módszere, célkitűzése, történetfilozófiája az övéhez, a francia "Annales"-iskoláéhoz áll a legközelebb. Mindketten társadalmi struktúrákat s agrártörténelmet kutatnak sokoldalú megközelítéssel, bár közismertem más régiókban s eltérő történelmi időben. Tévedés volna azonban ebből arra következtetni, hogy Imreh István csak a francia történetírás említett modern irányzatának hatására kezdett struktúrakutatással foglalkozni. Ő az erdélyi falukutatás felől, Venczel József köréből indulva vált a székely falu társadalmi szerkezetének elkötelezett kutatójává. Elég megemlítenünk, hogy 19411943 között kezdő kutatóként a háromszéki Sepsibodok társadalmát mérte fel, s közben részt vett a Venczel által vezetett bálványosváraljai kutatásban.
Ezek jó kiindulási alapot biztosítottak a társadalomkutatáshoz, de kétségtelen az is, hogy jókor érte az új perspektívákat nyitó francia történeti iskola hatása, amely hozzájárult ahhoz, hogy Imreh István koncepciójában s könyveiben, tanulmányaiban egymást kiegészítve alkot egységet a történelem, szociológia, közgazdaság, néprajz, agrártörténet. Ennek köszönhetően könyveit olvasva az a benyomásunk, hogy valóban olyan lehetett a régi székely falu, ahogyan a szerző leírja. Közkézen forgó köteteiből példák tömege áll előttünk a hétköznapok gondjaival küzdő, önmaga életkereteit építő székely népről.
Bizonyosan nem tévedek abban, hogy Imreh István két legnagyobb hatású könyve mindmáig A rendtartó székely falu (1973) és A törvényhozó székely falu (1983). Mindkettő a székely faluközösség belső igazságszolgáltatásának a kérdéseivel foglalkozik. Az ezeket tanulmányozó számára kibontakozik a 1519. századi székely falu hatékony intézményrendszere, s ami legalább ennyire fontos: működésének módja. Látjuk, hogy a helyi igazságszolgáltatás amelyet a szokásjog és a közösség védelmének szándéka legitimizált hogyan szolgálta a személy s a vagyon biztonságát.
A székely falu belső rendtartásának intézményei századok során alakultak ki, szüntelen csiszolódtak, s eléggé biztonságos életkeretet biztosítottak lakóinak. Nem lényegtelen kérdés, hogy mai világunkban lehet(ne)-e ennek a rendkívül értékes történeti hagyománynak valamiféle szerepe az elmúlt politikai rendszer által szétzilált székely falu s nemcsak a székely falu újjászerveződésében. Szándékosan írok újjászerveződésről, mert azt szeretném hangsúlyozni, hogy belső megújulásra, önszerveződésre van szükség; hiába várjuk, hogy csak az országos törvényhozás amely egyre késik segítsen a mai tarthatatlan közállapotok megváltoztatásában. Közismert, hogy a visszakapott termőföldet s a termelőt nem védik megfelelő törvények és közösségi intézmények. (Nemrég szülőfalumban járva panaszolták falusfeleim, hogy a határnak mintegy harmadát kitevő részén nem termelhetnek semmit, mert a vadak mindent elpusztítanak; azt magam is láthattam, hogy régen féltett termőföldeken teherautók, traktorok vertek utat, miközben a régi dűlőutak gondozatlanság miatt mind tönkrementek. Arról nem is beszélve, hogy a külszíni szénfejtés a falu határának közel egynegyedét holdbeli tájjá változtatta, s a faluban közlekedő dömperek a családi házak stabilitását ingatták meg. Az elmúlt év őszén megdöbbenve értesültem arról is, hogy egyik gyergyói község határában fényes nappal idegenek dézsmálták a krumpliföldeket anélkül, hogy a kártevőket felelősségre vonták volna.)
Visszatérve ahhoz a kérdéshez, hogy a múltkutatás hozzájárulhat-e a mai falu megújhodásához, s nevezetesen Imreh István könyveinek lehet-e ilyen hatásuk, utalni szeretnék szerzőnknek arra a véleményére, meggyőződésére, hogy minden változás és romlás ellenére a jelenbe ágyazottan "él és munkál bennünk a történelem". Érdemes vallomását idézni: "Hinnünk kell ugyanis, hogy számtalan olyan eleme van személyiségünknek, amelyet a bennünket dajkáló, óvó, küzdelemre szoktató szülőföld hagyományos világa formált. Nem a vérség jussán, hanem a lélek, a tudat örökhagyói szerepvállalása folytán csoportosan is sajátos jellemvonások hordozói vagyunk. Vallottuk és valljuk, hogy nem csupán egy adott társadalmi szerkezet viszonyrendszerébe születünk bele, hanem az annak kereteit kitöltő, ránk maradott légkörbe, a gondolkodást, a magatartást s az azt kormányzó értékítéleteket közvetítő hagyományos világba is. A jelenbe ágyazottan így él és munkál bennünk a történelem. Ezért a magunk megismerésének egyebek között jó forrása az ősök írásba foglalt szokásjogi rendje, a szavakba öltözötten megmutatkozni tudó való élet, a múlt gyakorlata, a hosszú évszázadokon át jól szolgáló, a nemzedékről nemzedékre átöröklött szabályok rendszere: a falu törvénye."
Egyet kell értenünk Imreh Istvánnal: a történelem, a múlt nem válik semmivé, hanem bennünk él, és formálja világunkat. A mindenkori jelen körülményei között. Lépten-nyomon tapasztaljuk, hogy él a rendtartó falu iránti nosztalgia a vágyódás. Az idősebb nemzedékben ezt a hagyomány is élteti, a fiatalabb nemzedékek érdeklődését inkább a nagyobb biztonságot adó rend szükségének érzete kezdi a régi falurend felé (is) fordítani. Bízvást elmondható, hogy a nosztalgiát nem kis mértékben Imreh István könyvei és előadásai ébresztették fel.
Tévedés ne essék, nem csak nosztalgiáról van szó, legalább ennyire fontos a reális önismeret, amiről a történelemkutatás nem feledkezhet meg. Illusztrációként Imreh Istvánnak az ősök és erkölcsök Keresztúr-fiúszékben című kisebb tanulmányára hivatkozom.
A tanulmány adatbázisa egy olyan felmérés, amelyet 1823-ban (!) 38 székely településen egy "circalo Comissio" előforduló bűnökről s bűnözőkről kapott válaszok alapján állított össze. Tanulmányában Imreh István tükröt tart Keresztúr-fiúszék népe elé: ilyenek voltak eleitek; ebben persze az a kérdés is benne van: milyenek vagytok ti? A tükör pedig az egész Székelyföld számára is érvényes lehet.
A gyakrabban vétkezőket, bűnözőket a tanulmány négy kategóriában mutatja be: garázdák, tolvajok-prédálók, féktelenek, a hit s tisztelet nélkül élők. Az összeírás szerint a "garázdák" közé a részegesek, verekedők, káromkodók és pipázók kerültek. Anélkül, hogy részletekbe bocsátkoznánk, nézzük meg, hogyan járt el, milyen büntetésnemeket szabott ki néhány esetben a faluközösség az elkövetőkre.
A részegeskedőt (ma alkoholistáról beszélünk) például aszerint büntették, hogy az illetőnek volt-e "egyéb málitió"-ja is. Azokat, akiknek nem volt más bűnük, megintették, megdorgálták, "szavukat veszik", hogy az italtól tartózkodnak, s a faluban kihirdették, hogy a részegeseknek "részegítő italt" ne merészeljen senki adni. Azokat viszont, akik részegségük mellett másban is vétkeztek, gyakran "árestomba" vetették, olykor kenyéren és vízen tartották, s ha jobbágy volt az illető, rendszerint a botozást sem kerülhette el.
A tolvajokat a vétség szerint büntették. Igen erős gátat jelentett a tolvajlásban a faluközösség "szeme", hiszen mindenki mindenkit ismert, s igen nehéz volt annak az élete, akit tolvajnak tartottak, mert a családnak is viselnie kellett a megbélyegzés ódiumát. A faluközösség különösen számon tartotta az erdő- és határprédálókat. A "tilalmas" erdőkben kárt tevők ellen súlyos pénzbüntetést róttak ki, s pontosan szabályozták a "szabad erdők" használatának a módját, külön gondoskodva arról, hogy az építkezők hozzájussanak a szükséges épületfához. A téli tüzelőfát minden családnak biztosították a közösségek.
Érdekesek a családot s a családi élet tisztaságát védő falutörvények és szokások is. A "házasságrontók" ellen egyik helyen 12 pálca vagy korbács s 24 óra "árestom" a büntetés. Bizottság előtt kellett felelniük azoknak, akik "botránkoztató" életet éltek. De érdemes odafigyelnünk arra is, hogy a faluközösség megpróbálta azonosítani s gyógyíttatni azokat, akik valószínűleg a Napóleon elleni háborúkban szerzett "franc iránt" gyanúban voltak. Őket a székelyudvarhelyi "chyrurgus"-hoz kellett a falusbírónak kísérnie.
Az 1823. évi összeírás bőségesen szolgáltatott adatot a székely falu életéről s rendtartási szabályairól, szokásairól. Imreh István ezek tanulságát így foglalta össze: "A faluközösségben az életet hagyományok, ősi modellek, minták, az évszázadok során kikristályosodott értékrend szabályozta. Más források, a falujegyzőkönyvek tanúsítják, hogy a székelyek [...] kialakítottak egy olyan értékrendet, amelyben fő helyre került a közösség érdeke s a talán legbecsülendőbb: az egymásért való felelősség tudata."
A mai székelyföldi falu helyzete más, a szélesebb környezet s a világ is gyökeresen különbözik a régi faluközösségek világától. De a régihez hasonló és más jellegű, újabb keletű probléma bőven van. Úgy vélem, hogy ezek kezelése, orvoslása s megoldása terén Imreh István írásai nem adhatnak kész sémákat, de nyújthatnak ösztönzéseket arra, hogy a belső szervezettség, az önszerveződés erősítése nagyobb személy- és vagyonvédelmet, biztonságosabb életkeretet eredményez. Ha a falvak mai lakói saját érdekükben nem feledkeznek meg az "egymásért való felelősség" örök érvényű parancsáról.