Oktatás, kultúra, művelődés a rákosista diktatúrában
A sematizmus minden más művészeti ágban is eluralkodott. A komoly zenében Kodály és tanítványainak népzenére épülő klasszikus nemzeti irányát emelték hivatalos szintre. A népzene és a népviselet a közéleti események elengedhetetlen tartozékává vált. Ez a gyakorlat hívta életre 1950-ben a Magyar Állami Népi Együttest, amely néhány év múlva külföldön is nagy sikerrel szerepelt. A népdalnál és a népzenénél is jobban támogatták a propagandacélokat közvetlenül kiszolgáló forradalmi kórusműveket, himnuszokat. Ilyen volt Kadosa Pál Terjed a fény című kantátája, amelynek 221 szavas zövegéből 93 szó nem volt más, mint Sztálin nevének éneklése, illetve kiáltása. Az újító-kísérletező irányzatok zenéjét ugyanakkor a polgári dekadencia megnyilvánulásaiként értékelték. A Csodálatos mandarint az Ember tragédiájához hasonlóan betiltották, és az Operaház repertoárjából a klasszikus zeneirodalom számos alkotását töröltették. A zenei életet ily módon a provincializmus és a középszerűség egyre erősebb hullámai árasztották el. A populáris zenei műfajok közül tiltották az irredenta dalokat, a leventeénekeket, a régi katonaindulókat, a jazzt, a rock and roll-t, s mindazt, amit a nyugati országok ifjúsága ezekben az években kedvelt. Megtűrték viszont a múlt fonákságait és a régi vezető osztályok hibáit kifigurázó operetteket és az egyszerű emberek világát idealizáló zenés színműveket.
A kor tipikus populáris zenei műfaja az ún. tömegdal vagy mozgalmi dal volt, amelyet felvonulásokon, gyűlések előtt és után, sőt baráti összejöveteleken egyaránt énekeltek. Ezek között akadtak régi forradalmi és munkásmozgalmi dalok (Internacionálé, Marseillaise, Carmagnole, Itt van újra május elseje, A Nemzetközi Brigád indulója, Nem ismerünk címet, rangot...), szovjet munkásmozgalmi, partizán- és egyéb énekek (Poljuska, Az amuri partizánok dala, Bunkócska, Ej uhnyem), más népek forradalmi dalai (Varsavjanka, Avanti Popolo, Geyer Flórián dala), a kuruckor dalai (Csínom Palkó, Balogh Ádám nótája), 48-as dalok (Kossuth-nóta, Klapka-induló), újonnan szerzett "termelési énekek" (Győz a terv, Süss fel munka napja, Sződd a selymet, elvtárs, Zúgnak a traktorok) és persze népdalok. Egyik legnépszerűbb dallá a NÉKOSZ indulója (Sej, a mi lobogónkat) vált, amelynek szövegét Jankovich Ferenc írta 1947-ben egy csángó népdal dallamára. A Sztálinról, Rákosiról, sztahanovistákról és tratorosokról szerzett dalok szerényebb népszerűségnek örvendtek. Előfordult az is, hogy ismert énekek szövegét átköltve dalolták el -- persze csak bizalmas körben -- valódi véleményüket a fiatalok. Ilyen volt az ún. Rákosi-dal, amelynek ismeretlen szerzője elég pontos látleletet állított ki az 1953 körüli helyzetről és társadalmi közhangulatról.
Hegyek között, völgyek között
Bedöglött a vonat;
Kiszállnak az utasok és
Tépik a hajukat.
Hajrá, kopasz, ne hagy magad,
Mert kitépik a hajadat!8
A forradalmiságot sugárzó tömegdalokat az iskolarendszer minden szintjén tanították. A felnőttek oktatásáról részben a Rádió gondoskodott, amely 1949 és 1954 között rendszeresen sugárzott tömegdal-tanító műsorokat (Dalolj velünk), részben pedig a kórusmozgalom. A háború előtt 3--4 ezer munkás vett részt néhány tucat kórus munkájában. A különböző -- üzemi, lakóhelyi, iskolai -- kórusok és énekkarok száma most hirtelen megsokszorozódott: 1949 és 1951 között 776-ról 9584-re emelkedett. Ezeknek és a belőlük alakult "dalosbrigádoknak" feladatul szabták, hogy a tömegszervezeti összejövetelek során minden dolgozót tanítsanak meg legalább 4--5 dalra. Az eredményről azután az állami ünnepek -- április 4., május 1., augusztus 20. és november 7. -- alkalmából rendezett nagy felvonulásokon adtak számot -- a hatalmas hangerejű hangszórókkal versenyre kelve.
A képzőművészetben ugyancsak az egyszerűsítő-sematikus-heroizáló tendenciák domináltak. A legmodernebbnek számító Európai Iskolát 1948--49-ben szétzilálták, s a munkásokat, parasztokat, sztahanovistákat és győztes sportolókat ábrázoló táblaképeket és monumentális freskókat gyártó Domanovszky Endre, Hincz Gyula és Bartha László idillizmussal és pátosszal társuló naturalizmusát emelték mércévé. A Népművelési Minisztérium a munka és a munkások optimizmust sugárzó ábrázolására írt ki pályázatokat. Az ilyen igényeket kielégítő festők és szobrászok mellett tovább alkothattak a posztnagybányai iskola időközben minden forradalmiságukat és eredetiségüket elveszítő nagy mesterei, mint Egry József, Szőnyi István és Bernáth Aurél, valamint az alföldi parasztélet helyzeteit és figuráit ugyancsak hagyományos eszközökkel ábrázoló hódmezővásárhelyi iskola fiatalabb festői, például Kohán György és Kurucz D. István. Derkovits művészete viszont Bartókéhoz és József Attiláéhoz hasonlóan elfogadhatatlan volt a szocreál stíluseszmény számára. Szobrászatban többnyire azok -- Medgyessy Ferenc, Pátzay Pál és Ferenczy Béni -- maradtak meghatározó mesterek, akik alkotásaikkal már a háború előtt megbecsült nevet vívtak ki maguknak, ámbár viszonyuk a hatalomhoz korántsem volt problémamentes. Ferenczy Béni 1948-ban készített centenáriumi Petőfi szobrát például nem fogadták el, s ezért csak jóval később, 1960-ban állíthatták fel Gyulán. A kor művészetének "sikerültebb" alkotásai közöttt említhetjük Somogyi József Martinász című szobrát (1953), Domanovszky Endre sztálinvárosi freskóját (1953--1955), s mindenekelőtt Mikus Sándor 1951. december 16-án felavatott nyolcméteres Sztálin szobrát, amelyet a Városliget szélén, az akkori Felvonulási téren helyeztek el, s amely sokak szemében az egész kor, illetve rendszer jelképévé vált. Azokat a régi köztéri alkotásokat, amelyeket összeegyeztethetetlennek ítéltek az új kor új szellemével vagy eltávolították, vagy újakkal és a középületek homlokzatán elhelyezett ötágú vörös csillagokkal ellensúlyozták. Egyebek mellett így jártak Aba-Novák Vilmos első világháborús csatajeleneteket ábrázoló freskói a szegedi Hősök Kapuján, melyeket bevakoltak.
A sematizmusra hagyományainál és közönségénél fogva különösen hajlamos filmgyártásban két filmtípus vált jellegadóvá: a magyar történelem forradalmi-szabadságharcos vonulatának árnyalatok nélküli, patetikus-romantikus feldolgozása és a nevettető zenés vígjáték. Az 1953-as Rákóczi hadnagya (Bán Frigyes) és az 1848--49-es időszakkal foglalkozó Föltámadott a tenger (Nádasdy Kálmán, Ranódy László) az első, az 1948-as Mágnás Miska (Keleti Márton), az 1950-es Dalolva szép az élet (Keleti Márton), az 1952-es Állami Áruház (Gertler Viktor) az utóbbi kategóriába tartozott. A sematikus, sőt néha bárgyú történeteken alapuló filmeket kitűnő színészek sora -- a régiek közül Kiss Manyi, Görbe János, Tolnay Klári és Gózon Gyula, a fiatalabbak közül Soós Imre, Mészáros Ági, s a nagy nevettető, Latabár Kálmán -- varázsolta élvezhetővé. 1949 és 1956 között összesen 59 új magyar játékfilmet mutattak be. Ezek mellett igen nagy mennyiségben -- hetente előbb egy-egy, majd 1954-től már két-két kiadásban -- készültek a nézőket direkt eszközökkel orientáló híradófilmek, amelyeket 1948-tól minden moziban kötelezően vetítettek a játékfilm előtt. Ugyancsak nagy számban készültek különböző ismeretterjesztő és oktató filmek. Művészi színvonal szempontjából ezek közül Homoki Nagy István természetfilmjei emelkedtek ki. A Gyöngyvirágtól lombhullásig 1953-ban elnyerte a velencei fesztivál legjobb tudományos filmnek járó díját. Az addigi fekete--fehér technika után az 1950-es évek elején kezdtek színes filmeket gyártani. A magyar filmek mellett ugyanezen idő alatt bemutattak 206 szovjet játékfilmet, s ennél is többet a szocialista országokban készült filmek közül. Az egyéb országokban -- beleértve az Egyesült Államokat és Nyugat-Európát is -- készült filmek száma viszont a másfélszázat is alig érte el.
A Rákosi-kor fél évtizede alatt a mozibajárás általánosan elterjedt tömegszórakozássá vált. Az egy lakosra jutó átlagos évi mozilátogatás az 1935-ös, 2,1-ről 1949-re 4,6-ra 1956-ra 12-re emelkedett. Az előadások és a látogatók száma legnagyobb arányban a falvakban, azután a városokban nőtt, s legkevésbé a fővárosban, amelynek lakossága már a két háború között megszerette a moziba járást. 1948 szeptemberében, amikor az államosításokra sor került, összesen 862 mozi működött az országban. Ezek száma 1956-ig 3931-re nőtt, tehát több mint megnégyszereződött. Ezen belül a budapesti mozik száma alig emelkedett, a falusi moziké viszont meghétszereződött. 1950-ben minden 100 falu közül 42-ben volt mozi, 1958-ban 84-ben. A tömegkultúra eme vívmányát az 1950-es évek végén már csak a legkisebb falvak és a tanyás vidékek nélkülözték, ahol havi egy-két alkalommal vándormozik tartottak előadásokat.
A mozihoz hasonló látványos karriert futott be ezekben az években a rádió is. Bár a rádióelőfizetők száma a háború végére 1938-hoz képest kevesebb mint felére csökkent, s csak 1948-ra érte el az utolsó békeév szintjét, ezt követően gyors felfutásnak indult, és 1956-ig közel megnégyszereződött. 10 ezer lakosra 1938-ban 456, 1945-ben 198, 1950-ben 551, s 1957-ben 1806 rádióelőfizető jutott. A mozihoz hasonlóan elsősorban a rádiózás is a vidéki, s ezen belül a falusi lakosság körében terjedt. Az összes rádióelőfizetőnek 1950-ben még 51, 1956-ban viszont már csak 31%-a élt Budapesten. A vidéki városoban élő előfizetők aránya ugyanezen idő alatt 23%-ról 26%-ra, a falusiaké pedig 26%-ról 43%-ra nőtt. A régi típusú vezetékes rádiók mellett 1950-től jelentek meg, és kezdtek terjedni a villanyhálózatra kötött és antennával ellátott önálló készülékek. A sem telefonnal, sem villannyal nem rendelkező kis falvakban és tanyákon ugyanakkor ún. elemes -- "fűtős és telepes" rádiókat vásároltak az emberek. Az egyes készülékek ára típustól függően 600 és 3500 Ft között váltakozott. A legegyszerűbb készüléket tehát sokan megvásárolhatták, ha néhány hónapig takarékoskodtak.
A sajtó a modern tömegkommunikációs eszközök terjedése ellenére megőrizte kitüntetett szerepét a hírközlésben és az emberek véleményalkotásának befolyásolásában. Sokszínűsége persze az irodaloméhoz hasonlóan tovatűnt. Az időszaki sajtótermékek száma nemcsak a háború utáni években maradt nagyságrendekkel az 1938-as szint alatt, hanem 1950 és 1956 között is csak annak negyede (4--500) körül mozgott. Ezen belül a napi- és a hetilapok száma is lecsökkent közel 400-ról 60--70-re. A lapok példányszáma viszont megtöbbszöröződött, s a két háború közötti 100--200 millióval szemben 1955-re megközelítette a 600 milliót. A 20--22 politikai napilap közül 4-et terjesztettek az egész országban. Legtöbben a Szabad Népet vették és olvasták, amely az MDP pártlapja volt. A régi nagy napilapok közül kettő jelent meg ezekben az években is: a szakszervezetek lapjává vált Népszava és a Magyar Nemzet. A sportrajongókat a Nemzeti Sport helyett Népsport címmel megjelenő sportlap tájékoztatta. A központi lapok mellett minden megyeközpontban, illetve megyei jogú városban is kiadtak egy-egy regionális napilapot. Politikai különbség az egyes lapok között nem mutatkozott, sőt még stílusuk, nyelvezetük sem ütött el egymástól. Az uniformizált nyelvhasználat tipikus kifejezéseit a hadsereg szókkészletéből kölcsönözték. Az átalakulás szinonímája ebben a metanyelvben a "harc" vagy a "csata", az átalakulás színteréé a "front", a hibáé vagy tévedésé pedig az "ellenség támadása" volt, amelyet csakis a "párt tanítása" vagy "útmutatásai" alapján lehetett sikerrel "visszaverni". Különbözni legfeljebb a párthatározatok és -direktívák alátámasztására citált példák és tanmesék milyenségében különböztek az egyes lapok.
A kormányzat jelentős összegeket fordított arra, hogy az irodalom, a mozi, a rádió és a sajtó által közvetített ideológia a címzettekhez jusson. A mozihálózat mellett ezért a könyvtárak és a művelődési házak számát is jelentősen növelték. A különböző -- tanácsi, szakszervezeti stb. -- könyvtárak száma 1950--51-ben közel ugyanannyi -- mintegy 4300 -- volt, mint 1938-ban. Ez a szám 1955--56-ra csaknem megduplázódott. 1953-tól minden községben, nagyobb üzemben vagy hivatalban működött kisebb-nagyobb könyvtár. A könyvállomány -- hivatalos statisztikák szerint -- ezen idő alatt megötszöröződött, a beiratkozott olvasók száma megháromszorozódott, s a kölcsönzött könyvek száma megnégyszereződött. A közművelődési könyvtárakból 1954-ben 717 ezer olvasó 15 millió kötetet kölcsönzött ki, a szakszervezeti könyvtárakból 1955-ben 543 ezer olvasó közel 8 milliót. A több-kevesebb rendszerességgel olvasók száma tehát jelentősen növekedett. Az érettségizettek és a városi szakmunkások mellett már a falusi lakosság fiatal nemzedékeiből is sokan könyvet vettek a kezükbe. A gyermek- és ifjúsági irodalom mellett, amelyet legkönnyebb volt megérteniük, elsősorban azokat a szerzőket -- Gárdonyit, Móriczot, Mórát és Tömörkényt -- olvasták, akiknek a művei róluk, az ő világukról szóltak. A két világháború közötti polgári, konzervatív, nacionalista és vallásos szellemű irodalomhoz ha akartak volna, sem juthattak volna hozzá. Herczeg Ferenc, Tormay Cecile, Márai vagy Zilahi Lajos éppúgy hiányzott e könyvtárak anyagából mint Heltai Jenő, Molnár Ferenc, Erdős Renée vagy Rejtő Jenő. A könyvbeszerzés és -forgalmazás szabályozása mellett a totális pártállam más módon is törekedett az olvasók befolyásolására. Ezt a célt szolgálták az ún. olvasóórák, amikor a legfrissebb politikai irodalmat olvasták fel és kommentálták a pártbizottság munkatársai vagy az ideológiailag arra alkalmas könyvtárvezetők.
A művelődési házak vagy kultúrotthonok hálózata ugyancsak gyorsan fejlődött. Az 1930-as évek végén működő másfélezer "népházból" a háború végét alig néhány száz érte meg. 1950-ben így még mindig csak 615 művelődési otthont tartottak nyilván. 1953--54-re azonban már 2000 fölé emelkedett a számuk. Ezek túlnyomó többsége lakóhelyi vagy területi jelleggel működött, mintegy 250-et pedig a szakszervezetek tartottak fenn az üzemekben. A művelődési házakban szakkörök, tánccsoportok, színjátszó körök és kórusok ezrei találtak otthonra. Ezek munkáját az 1951-ben alakult Népművelési Intézet igyekezett összefogni és irányítani. A kultúrházakban propagandával egybekötött és átideologizált ismeretterjesztő élőadások ezreit (Szabad Föld Téli Esték) tartották: 1950-ben összesen 50, 1953-ban 123 ezret. Ezek látogatóinak a száma évente 4 és 6 millió között mozgott. Ennél is többen, évente 9--14 millióan vettek részt az ún. műsoros esteken, amelyek száma 36 és 62 ezer között ingadozott évente. Ezeken általában operetteket és zenés színműveket, kórusműveket és különböző könnyűzenei összeállításokat adtak elő. A vidéki előadások egy részét műkedvelő egyesületek tartották, másik részét az Állami Falu (később Déryné) Színház, továbbá a 15 vidéki és 13 fővárosi színház művészeiből alakult alkalmi csoportok mutatták be.
A városi emberek régi kedves találkozóhelyei, a kávéházak viszont egyre-másra zártak be. "Az új otthont építők rohanó irama idején nemigen jut idő a kávéházi életre. [...] A napestig tartó üldögélésnek, a csacsogásnak, a kávéházi szellemi harisnyakötésnek örökre befellegzett" -- konstatálta egy régi kávéházi ember, Heltai Jenő már 1948-ban.9 Még kevésbé virágozhattak a polgári lét eme intézményei abban a világban, amely a polgárságot mint olyant persona non gratának nyilvánította, s szellemét minden más alternatív ideológiával együtt máglyára vetette. A régi kávéházak így azután vagy vendéglőkké, éttermekké és gyorsétkezdékké alakultak át, ahol ebédelni és vacsorázni lehetett, vagy pedig eszpresszókká, ahová csak néhány percre ültek be az új kor sietős emberei egy-egy frissen főzött szimplát vagy duplát felhajtani.
A sportolás, amely már az 1930-as években sokak kedvelt szórakozási és szabadidőeltöltési formája volt, az olvasáshoz, a rádiózáshoz és a moziba járáshoz hasonlóan tömegméretűvé vált, s a városi ifjúság után a falvak fiataljait is meghódította. A mezei futóversenyek, a falubajnokságok és a vasárnap délutáni metítlábas focimeccsek általánossá váltak. Az 1930-as évek vévén -- a versenyzőket is beszámítva -- mintegy 300 ezren űzték a szabadidős testedzés valamelyik formáját. E létszám 60%-a Budapestre összpontosult, és a középosztály fiataljaiból, valamint a szakmunkások egy részéből tevődött össze. 1955-re a sportköri tagok száma meghaladta a félmilliót, s a sportolóknak már csak 30%-a élt Budapesten. Megváltozott a sportolók nem szerinti összetétele is. A háború előtt a nők az összes sportoló tizedrészét sem tették ki. 1955-ben viszont már minden ötödik sportoló nők közül került ki. A vidéki tömegsport elterjedésében nagy szerepet játszott az MHK, azaz a "Munkára Harcra Kész" mozgalom, amely a leventéhez hasonlóan a polgári társadalom militarizálásának eszköze volt. Az ún. MHK-próbákon 1951 és 1954 között évente 320--520 ezren vettek részt.
Legnépszerűbb sportág továbbra is a labdarúgás volt, amelyet a sportköri, illetve szakosztályi tagok közel negyede űzött. 1950-ben 92 ezer igazolt játékost és több mint 2000 labadarúgópályát tartottak nyilván. A labdarúgó-mérkőzések látogatottsága három-négyszeresére nőtt; egy-egy bajnoki szezonban a nézők száma több százezerre rúgott. Az 1953. november 25-i londoni angol--magyar rangadót, amelyben a híres "aranycsapat", Puskás, Hidegkuti, Czibor, Kocsis és a többiek 6:3-ra verték az angol válogatottat, szinte az egész ország végigszurkolta a rádiókészülékek mellett. A tény, hogy a magyar csapat megverte az angolt, nemzeti büszkeséggel töltötte el az országot, feledtette a mindennapok szűkösségét, s az egyszerű emberek szemében Rákosit és politikáját látszottak igazolni: nincs lehetetlen, "határ a csillagos égbolt". Népszerűségében az atlétika, a röplabda, az asztalitenisz, a torna és a kézilabda követte a focit. Ezek, valamint a korábban exkluzív vízi- és teremsportok látogatottsága a labdarúgó-meccsekénél is nagyobb mértékben nőt. A valaha minden igényt kielégítő Sportuszoda úszóversenyek alkalmából kezdett szűknek bizonyulni, s a nagyobb birkozó-, ökölvívó- és tornaversenyek idején a Sportcsarnok befogadóképessége sem felelt már meg az igényeknek. Az új sportlétesítmények közül az 1953. augusztus 20-án átadott Népstadion emelkedett ki. Befogadóképessége megközelítette a 100 ezer főt; a labdarúgópálya mellett futó-, ugró-, dobó- és több más ügyességi pályával rendelkezett. 10--20 ezer fő befogadására alkalmas stadionok számos vidéki városban, többek között Ózdon, Hódmezővásárhelyen, Egerben és Salgótartjánban létesültek.
Az iskolarendszer minden szintjén kötelező testnevelésnek, a tömegsport terjedésének, a leventének és az MHK-nak köszönhetően a versenysportok terén Magyarország megőrizte előkelő helyét a világ nemzetei között. Az 1948-as londoni olimpián ugyanannyi -- 10 -- aranyérmet szerzett a magyar csapat, mint 1936-ban Berlinben. Négy év múlva, 1952-ben Helsinkiben pedig 16-ot, amit azóta sem sikerült túlszárnyalni. Ennek értékét növelte, hogy 1936 és 1956 között a versenyszámok alig növekedtek; 1936-ban 144, 1948-ban 150 és 1952-ben 149 aranyérmet adtak ki összesen. A labdarúgó-válogatott tagjai mellett ekkor jegyezte meg az ország a vívó Kárpáti Rudolf, Kovács Pál és Gerevich Aladár, valamint az ökölvívó Papp Laci nevét, aki 1948-ban, 1952-ben és 1956-ban egyaránt aranyérmet szerzett.
A sport és a társadalom szoros kapcsolatára, illetve az élsportolók nemzetközi szerepléseinek nemzeti-politikai jelentőséggel való felruházására mi sem jellemzőbb, mint az, hogy a diktatúrával szembeni tömegelégedetlenség első nyilvános jelére egy sportesemény szolgáltatta az apropót: az "aranycsapat" 3:2 veresége az V. labdarúgó világbajnokság berni döntőjében, 1954. július 4-én az NSZK csapatától. A csalódás rendszerellenes tartalommal feltöltődött kisebb utcai tüntetést váltott ki a fővárosban. A spontán megmozdulásra olyan pillanatban került sor, amikor a diktatúrával joggal azonosított Rákosi hatalma átmenetileg megingott, és Nagy Imre személyében egy kevésbé kompromittált kommunista vezető került az élre.
JEGYZETEK
8. Tokaji András: Mozgalom és hivatal. Tömegdal Magyarországon 1945--1956. Bp., 1983. 124.
9. A valóság vonzásában. Szociográfiai írások. II. Szerk. Gondos Ernő. Bp., 1963. 80--81.
A tanulmány első része a Korunk 1999. márciusi számában jelent meg.