Európa nagy erőforrása az itt élő népek öntudatos,
egymás ellen és egymás mellett folytatott versenye.
Márai Sándor
A piacgazdaságra való át(vissza)térés komplex folyamataiban alapvető a társadalom szerkezetének átalakulása, okként és okozatként egyaránt, egyrészt mint e folyamatok eredménye, másrészt mint gerjesztő, fenntartó tényezője. Makroszinten ez a (re)privatizációval függ szorosan össze, főleg a gazdasági szektorok közötti arányok gyors és jelentős eltolódásával. Ez utóbbi lényegében az egész gazdaságot és ezáltal az egész társadalmat érintő korrekció: a hipercentralizált gazdasági szerkezet súlyos aránytalanságainak a felszámolása, egy új, funkcionális egyensúlyi helyzet kialakítása.
A mai Románia több gazdaságszerkezeti aránytalanságot is örökölt: a második szektor az ipar túlméretezettsége nagy tehertétele a gazdasági rendszerváltásnak; az első szektor, a mezőgazdaság társadalmi súlya az ipari túlméretezettség ellenére még mindig anakronisztikusan nagy (1989-ben a lakosságnak kb. 27 százalékát foglalkoztatta a mezőgazdaság); a harmadik szektor a kereskedelem és a szolgáltatások fejletlensége pedig nyomasztó, alig 20 százalék 1989-ben. A decemberi fordulatot követően ez a szerkezet néhány évig még tovább is romlott. A munka-erőfölösleggel terhelt, korszerűtlen és versenyképtelen ipar nagy része összeomlott, s az addig álcázott létszámfölöslegből több százezren elsősorban az ingázók kiszorultak az iparból. A második szektor részaránya az 1989-es 55 százalékról 40 százalék alá esett, miközben az ipari létszámfölösleg továbbra is számottevő maradt.
Az iparból kiáramló tömegek főleg az alacsony képzettségűek falura kerültek vissza; ez a mezőgazdasági munkaerő látványos növekedésében tükröződött. 1996-ban a foglalkoztatott lakosság 3537 százaléka tartozik ide, ami Európában messze a legmagasabb. Ez persze csak "statisztikai" tény, hiszen több mint 3,5 millió ember aligha talál valóságos foglalkoztatást 99,5 millió hektár szántóföldön, különösen pedig egy túlnyomórészt szemesgabona termesztésére szorítkozó, extenzív mezőgazdaságban. A helyzetet tovább súlyosbítja néhány körülmény, mindenekelőtt a 18/1991-es földtörvény alkalmazása, melynek következtében mintegy 7 millió hektárnyi szántó jutott 6 millió tulajdonosnak, miáltal a szántóföld rendkívüli módon szétaprózódott. Városon sem sokkal jobb a helyzet, a munkaerőigény minimális, illetve számos területen bányászat, kohászat stb. jelentős leépítésekre van és lesz szükség, a kisipar súlya elhanyagolható, változás csak a szolgáltatások és kereskedelem terén észlelhető.
Ilyen körülmények között a túléléshez szükséges erőforrások biztosítása rendkívül nehézzé válik, s a társadalom "kettészakadásának" a veszélyét, pontosabban az arra utaló jeleket és történéseket mind többen és többen kezdik érzékelni. A középrétegek kialakulása, a várt polgárosodás jobbára csak politikai imperatívuszként van jelen; kevés, szociológiailag is értékelhető tény utal a középosztályosodásra (F.HeidnessP.I.Otiman, 1998). Elsőrendűen fontos ilyen körülmények között, hogy az elhúzódó tranzíciós folyamatban milyen elitrekrutációs mechanizmusok alakulnak ki. Meghatározó a későbbiekre nézve, hogy a gazdasági, a kulturális és a státuselitek milyen közösségi szerepeket választanak, milyen értékeket képviselnek. A központi hatalom a helyi gazdasági elit kialakulásának folyamatát a legutóbbi időkig inkább fékezte, semmint segítette.
A hatalom újraelosztása lényegében nem más, mint az élet- és karrieresélyek újraelosztása. A társadalom rétegződése a tulajdonbirtoklás, a jövedelemszerzés módja, a mentális struktúrák s kapcsolatrendszerek hol egybeeső, hol szétváló határvonalai mentén indul meg. Azoknak van nagyobb esélyük a megkapaszkodásra, akiknek a társadalomba-szövöttsége stabilabb, s akik szellemi és erkölcsi tartalékaik mellett rendelkeznek olyan kapcsolati tőkével is, melynek révén képesek az új helyzethez alkalmazkodni.
A térségben az egymás melletti kultúrák békés vetélkedését az európai egység célját és tétjét elsődlegesen az a múlt határozza meg, amely a ma kereteként nem lehet mögöttünk. 1989-ig Románia kisebbségi közösségeinek már csak azért sem lehetett igazi jelene, mert a többségi nemzeti kommunizmus a kisebbségek múltját tagadta, annak tényeit a napi politikai érdekekhez igazítva átírta. A nemzeti többségnek 1989 után nem kellett "feltárnia" létező múltját. Nem azzal kellett kezdenie az "önépítkezést", hogy sokáig tagadott és tiltott történelmi igazságokat tárjon fel és fogadtasson el. Viszont mindenképpen visszaigazolódott a tétel, hogy bizonyos nemzeti érzés nélkül a modern demokrácia nem működhet. Szellemi magatartásként polgárjogot nyert a "különbség természetessé tétele" (Joseph Marko 1996), s ez adott esetben rávetült a polgári társadalom korai időszakára jellemző, etnikai törésvonalakat fenntartó politikai életre (Rokkan, S. Lipset S.M., 1967).
Ugyanakkor etnicitáspolitikát tematizáló ereje a "politikai vállalkozásoknak" (Barth, F. 1969, 1996) is teret nyit, ami külön szerepkör az "etnikai politikán" belül. Barth szerint ezekkel a diszkurzusokkal az etnikai csoportokat vezetőik közös cselekvésre mobilizálják, azonban "e mobilizáció [ ] nem a csoport kulturális ideológiájának vagy a népakaratnak közvetlen kifejeződése". Bár az "etnikai törésvonal" és a "politikai vállalkozás" koncepciói egymással ellentétesek, valójában a "kisebbségproblémának" épp azt az ellentmondásosságát jelenítik meg, amely a modernizációs kihívások elé került peremhelyzeteket jellemzi. Jelen vizsgálatunk a "szórványlét" köznapi fogalmának újrakategorizációjához is támpontokat nyújt. Hipotézis és adalék annak az értelmezési keretnek a kialakításához, amelyben az etnicitás mind szerepvállalásként, mind kulturális determinációként felfogható a polgárosodás folyamatában.
Meghatározó, melyek az etnicitás megélésének helyi formái és szintjei, "a kultúrák sajátosságai talán éppen a találkozási-ütközési pontokon, és az átlépések folyamataiban a legszembetűnőbbek" (Kapitány Á.Kapitány G. 1996). A térség kisebbségeinek közös kérdése: az etnicitás helyi újratermelődését illetően létezik-e intézményi "küszöb"?1 További kutatási feladat: az etnikai többséggel és a többi kisebbséggel kialakított kapcsolatok jellege miként változik a helyi társadalomban birtokolt státusok és szerepek viszonylatában.
A bánsági (nagy)városokban és falvakban lefolytatott vizsgálatunk az előbbiekkel összefüggésben azt is kutatta, hogy az 1989 utáni új politikai diskurzusokra mely társadalmi csoportok nyitottabbak, milyen tényezők befolyásolják a társadalmi erőforrásokhoz való hozzájutást, illetve hogy a helyi elit kialakulására milyen generációs, etnikai és szociális tényezők vannak elsődleges hatással.
1. A vizsgálat alapjául szolgáló kérdőív kidolgozásában dr. Albert Ferenc, Bakk Miklós és Bodó Barna vett részt.
2. A kutatás elsődleges célja a helyzetfelmérés: szociológiailag hogyan jellemezhető az új helyi elit, milyen személyes pályaív vezetett mai szerepvállalásához, hogyan vélekedik a társadalmi változásokról, az európai integrációról valamint a helyi közállapotokról. További cél a szerepvállalást befolyásoló tényezők, valamint a közöttük megfigyelhető összefüggések kimutatása.
3. Konkrét hipotézisként annyit fogalmaztunk meg, hogy létezik egy rejtett vagy rejtegetett dilemma a helyi magyar (kisebbségi) elit vonatkozásában: közösségi megnyilvánulásaiban magyar elitként, avagy általános elitként kíván-e megmutatkozni. Ezt a kérdőív kérdéseire kapott válaszok alapján áttételesen lehet csak megválaszolni. De sokatmondó azok döntése, akik a kutatásban való részvételt, a kérdőív kitöltését megtagadták. Ők szinte kizárólagosan a gazdasági elit tagjai; egy sajtótröszt vezetője-tulajdonosa például e vonatkozásban a gazdasági elithez tartozik.
4. A kérdőív a személyt célozta meg, de figyelembe véve az elitrekrutáció körülményeit, kérdéseket tartalmazott a szűkebb családi, illetve baráti-munkatársi közösségre is. A személyes adatok tömbjei a család, a végzettség, munkahely, tisztségvállalások, kapcsolatok, anyagi helyzet. A társadalmi változásokkal kapcsolatos kérdések a közérzetre, jövőképre, európai integrációs folyamatra, a régió és az ország helyzetére vonatkoztak. A személyes pályaív kiemelt szakaszai, elemei értelmezési magaslatai: az 1989 előtti közéleti szereplések, együttműködések a közszférában, szakmai és interetnikus kapcsolatok, az elit támogatottsága, anyanyelv és közélet, szabad idő, kultúra. A helyi közállapotokra vonatkozó kérdések a közbiztonság, az infrastruktúra, a közintézmények helyzetét, illetve a helyi feszültségek esetleges létét kívánták feltárni. Tartalmazott a kérdőív egy időmérleget is, amelynek segítségével hasznos adatok birtokába juthattunk volna az elit időgazdálkodásával kapcsolatosan, de ennek a kitöltését igen kevesen vállalták.
5. A kérdezés névtelenséget ígért, de ez egyeseket nem nyugtatott meg az 1989 előtti politikai szerepvállalásokra utaló kérdések vonatkozásában. Mivel ma a totalitarizmus alatt vállalt pártbeli tisztségek erkölcsi megítélés alá esnek, az egykori politikai elkötelezettség mai morális súlyát nagyobbnak vélik a valamikorinál, és többen nehezteltek a kérdések kérdőívre való felvétele miatt. A névtelenség valódiságát sem hitték el, ami a politikai kultúra jellegére és szintjére utaló információ. A kisebbségi elit talán a kulturális kivételével nincs hozzászokva az etnikai hovatartozás nyilvános vállalásához; ennek (vélik valószínűleg) lehetnek miként voltak is nem kívánatos következményei, illetve ellenkezőleg, korábbról az a tapasztalata, ha célt kíván érni, ezt rejtenie kell. Ezért is nehéz a 3. pontban jelzett dilemmára a kérdőív alapján választ kapni.
6. A felmérés nem reprezentatív mintán készült. Falun Varjas, Szapáryfalva, Újszentes a teljes helyi magyar elitre kiterjedt a felmérés, ami a helyi értelmiséget, vállalkozókat és tanácsosokat (önkormányzati képviselőket) jelenti. Zsombolyán és Lugoson, a kis- és közepes nagyságú városokban is hasonló körre vonatkoztatva nagyobb mintát jelöltünk meg annál, mint ahány személyt végül sikerült lekérdezni. Temesvár vonatkozásában döntéskényszer állt elő. Az itteni magyar elit számbelileg két-háromszorosa a megyében máshol élő elitnek. Ugyanakkor a kulturális, illetve gazdasági elit "magyarságával" kapcsolatosan kérdések fogalmazhatók meg: mennyire és milyen magyar elitnek tekintendő az a műegyetemi tanár, aki bár magyar anyanyelvű, semmilyen közösségi szerepvállalása nincs? Az a döntés született, hogy a temesvári lekérdezendők száma ne legyen sokkal nagyobb az összes többinél, ugyanis a megye magyarságának a fele él a megyeközpontban.
7. Jelen vizsgálat egy nagyobb kutatás része, melynek keretében külön vizsgáltuk három kisebb település teljes vállalkozói körét, életútinterjúk segítségével tártuk fel a temesvári elitrekrutációs folyamat jellegzetességeit, esettanulmány készült a Bánságba került székelyek szocializációjáról.
A mintát rétegeztük települések és tevékenységi területek szerint. A települések szerinti bontás két csoportot különböztet meg: temesváriakat és másokat. Bár a minta felölel falut, kisvárost és közepes nagyságú várost is, ezeket egy csoportba vonjuk, két okból. Egyrészt azért, mert különben olyan kis számokkal kellene dolgoznunk, amelyeknek statisztikai relevanciájuk nincs, másrészt viszont a falvak és a kisebb városok között az ott található "magyar vonatkozású" intézmények tekintetében kisebb a különbség, mint az egyes városok és Temesvár között. Utóbbi minden kisebbségi intézmény központja, magyar tannyelvű líceum is csak itt van a megyében.
A temesvári megkérdezettek száma 58, az összes többieké 59 (Lugos 17, Zsombolya 20, Újszentes 10, Varjas 7, Szapáryfalva 5). Temesváron a kulturális és gazdasági elithez sorolható és sorolandó személyek száma a fenti szám többszöröse, a státuselit választott tisztségviselők, közintézmények vezetői ennél sokkal szűkebb. Lugoson sem volt teljes körű a helyi kulturális és gazdasági magyar elit lekérdezése, a többi településen viszont egy-két vállalkozót leszámítva igen.
Az alapszakmák szerint a kulturális elithez 39 megkérdezett tartozik, a nem kulturális elit 77 személyből áll, 1 fő nem adta meg alapszakmáját. A gazdasági és státuszelitet együtt tárgyaljuk, mert mindkettő új, és nincs olyan jellemző lokális szerepviselkedés, amihez viszonyulniuk kellene, illetve amihez szerepvállalásaik viszonyítható lenne.
A kettős tagolás korrelációjából kiderül, hogy a nagyvárosi kulturális elit szignifikánsan jelentősebb, mint a vidéki, miközben vidéken a nem kulturális elit van túlsúlyban.
Város/vidék |
Szám |
% |
Kult. elit |
% |
Nem kult. elit |
% |
v.v |
% |
Nagyváros |
58 |
100 |
24 |
41,4 |
34 |
58,6 |
0 |
0 |
Vidék |
59 |
100 |
15 |
25,4 |
43 |
72,9 |
1 |
1,7 |
Összesen: |
117 |
100 |
39 |
33,3 |
77 |
65,8 |
1 |
0,9 |
II.1.Életkor
Korosztály |
2029 |
3039 |
4049 |
5059 |
60-69 |
7079 |
80 |
Összesen |
N |
6 |
21 |
47 |
28 |
10 |
4 |
1 |
117 |
% |
5,1 |
17,9 |
40,2 |
23,9 |
8,6 |
3,4 |
0,9 |
100 |
A kulturális elithez tartozók mind aktívak, de megjegyzendő, hogy egyetemi professzorok esetében a nyugdíjkorhatár 65 év. Az ennél idősebbek a helyi politika választottjai.
Az átlagéletkor 47,21 év, a kulturális elité 48,46 év kevéssel magasabb, mint a nem kulturális elit 46,55-os átlaga.
II.2.Nemek aránya
Neme |
Szám |
% |
Átlagéletkor |
Férfi |
86 |
73,5 |
48,33 |
Nő |
31 |
26,5 |
44,13 |
Összesen |
117 |
100,0 |
47,21 |
A férfiak és nők átlagéletkora közötti különbség a viszonylag magas átlagéletkor esetében természetes. Mivel a politikában szinte egyáltalán nincsenek nők, és a gazdasági szféra hagyományosan a férfiak világa, meglepő az alábbi adat, miszerint a kulturális elithez tartozó nő kevesebb van, mint a nem kulturálishoz tartozó. A vidéki pedagógusnő néhány éve még jellemző szereplője volt a falu életének, a mintában nincs ilyen.
Nem |
Szám |
% |
Kult. elit |
% |
Nem kult. elit |
% |
N.v. |
% |
Férfi |
86 |
100 |
26 |
30,2 |
60 |
69,8 |
0 |
0 |
Nő |
31 |
100 |
13 |
41,9 |
17 |
54,9 |
1 |
3,2 |
Összesen: |
117 |
100 |
39 |
33,3 |
77 |
65,8 |
1 |
0,9 |
II.3.Családi állapot
A családi állapot tekintetében nincs szignifikáns különbség nagyváros és vidék között, miként a kulturális és nem kulturális elit között sem találtunk érdemleges különbséget. A helyzet:
Családi állapot |
Nőtlen, hajadon |
Házas |
Elvált |
Özvegy |
Összesen |
N |
9 |
97 |
5 |
6 |
117 |
% |
7,7 |
82,9 |
4,3 |
5,1 |
100 |
II.4. Gyermekek száma
Gyermekszám |
Nincs |
Egy |
Kettő |
Három |
Összesen |
Átlag |
N |
42 |
34 |
39 |
2 |
117 |
1,0085 |
% |
35,9 |
29,1 |
33,3 |
1,7 |
100 |
|
A kérdés az eltartásban lévő gyermekek számára vonatkozott, és nem a családok összes gyermekeire. Az ötven év felettieknél normális esetben már nincs eltartott gyermek a családban.
II.5. Iskolai végzettség
A kulturális elit esetében magasabb az iskolázottság foka, néhány érettségivel tanító helyettes tanár kivételével mindenki főiskolát vagy egyetemet végzett. A legalacsonyabb az iskolázottság a politikai elit esetében, falun az önkormányzati képviselők kiválasztásánál ez nem játszott szerepet.
Iskolai végzettség |
Általános iskola |
Szakiskola |
Líceum |
Szakiskola és líceum |
Egyetem, főiskola |
Nincs válasz |
Összesen |
N |
2 |
7 |
14 |
1 |
90 |
3 |
117 |
% |
1,7 |
6,0 |
12,0 |
0,8 |
77,0 |
2,5 |
100 |
II.6. Tanulmányok nyelve
Magyar |
Magyar+ Román |
Román |
Magyar+ Világnyelv |
Magyar+ Más |
Nincs válasz |
Összesen | |
Ált. iskola |
98 |
1 |
15 |
1 |
1* |
1 |
117 |
Líceum |
79 |
2 |
31 |
2 |
0 |
3 |
117 |
Egyetem |
34 |
4 |
49 |
2** |
1*** |
27 |
117 |
Tudom.cím |
4 |
0 |
10 |
1 |
0 |
102 |
117 |
* Bolgár nyelven; **Magyarul és latinul ;***Románul és oroszul
A "nincs válasz" az egyetem és a tudományos cím vonatkozásában ezek hiányát jelzi. Megfigyelhető, hogy kevesen jártak német (világnyelven oktató) iskolába, illetve akik németül tanultak, utóbb ritkán sorolnak be a magyar elitbe. Az idősebb korosztály tagjai jórészt magyarul végezték az egyetemet, innen az idevágó viszonylag magas érték.
Nézzük meg, milyen nyelven végezte a líceumot a kulturális, illetve a nem kulturális elit.
Elit |
N |
% |
N.v |
% |
Magyar |
% |
Román |
% |
Más |
% |
Kulturális |
39 |
100 |
0 |
0 |
35* |
89,7 |
5* |
12,8 |
0 |
0 |
Nem kult. |
77 |
100 |
3 |
3,9 |
45* |
58,4 |
28* |
36,4 |
2 |
2,6 |
N.v. |
1 |
100 |
0 |
0 |
1 |
100 |
0 |
0 |
0 |
0 |
Összesen |
117 |
100 |
3 |
2,6 |
81* |
69,2 |
33* |
28,2 |
2 |
1,7 |
* A magyarul és a románul tanulók közé is besoroltuk azt a 2 személyt is, aki magyarul és románul is tanult a líceumban.
A kulturális elit esetében szignifikánsan magasabb a magyarul érettségizettek aránya, ezt nem magyarázza a minimális átlagéletkor-különbség, vagyis az, hogy az egymást követő generációk közül a magyar nyelvű oktatás leépülésének következményeképpen mind többen tanulnak románul. A kulturális elit közvetlenül kötődik az anyanyelvhez, ezért rekrutációs bázisát elsősorban az anyanyelvű iskolát végzettek jelentik.
II.7. Családban beszélt nyelv
Mind a 117 megkérdezett anyanyelve magyar. A családban leginkább beszélt nyelv 107 esetben a magyar, 6 esetben párhuzamosan használatos a magyar és a román, 4 esetben a család nyelve a román. Nem kérdeztük meg, ki él vegyes házasságban, de valószínűsíthető, hogy ahol a családban a román nyelv használata eléri vagy meghaladja a magyar használatának a mértékét, az a család vegyes; mintánkban vélhetően 10 ilyen család van. Ebben az esetben a 6 magyarul is beszélő román házastárs a 10-ből figyelemre méltó arányt jelent.
A családi nyelvhasználatra pozitívan hat ki, ha a kisebbségi nyelv a családegyházbaráti társaság szűk körein túl is kommunikációs eszköz. Ugyanakkor bizonyos jogok gyakorlása a családon túl például postai szolgáltatások esetében szemléleti kérdéssé válik. Minek magyarul táviratozni, ha a címzett is tud románul? kérdezhetik egyesek. Ezért fontos a válasz arra a kérdésre, hogy a többségitől eltérő anyanyelv ismerete a közéletben előny-e vagy hátrány. Döntő többség (76-an, 65 %) szerint mindenképpen előnyös, további 36 személy (30,7 %) szerint tökéletes román tudás mellett az, négyen pedig jelentőség nélkülinek vélik a kérdést. Ez a véleménynyilvánítás nehezen értelmezhető, ha tudjuk, Bánságban a magyar gyermekek kétharmada nem magyar iskolába jár, és az elit körében is gyakori a román iskola választása.2
II.8. Nyelvismeret
Magyar |
Román |
Német |
Szerb |
Angol |
Orosz |
Francia |
Más |
Összesen | |
Jól |
92 |
103 |
14 |
0 |
7 |
3 |
9 |
2* |
117 |
Közepes |
l |
12 |
20 |
6 |
17 |
7 |
18 |
8** |
117 |
Gyengén |
0 |
1 |
33 |
6 |
24 |
13 |
21 |
5*** |
117 |
N.v. |
24 |
1 |
50 |
105 |
69 |
94 |
69 |
107 |
117 |
* bolgár és olasz; ** jiddis, olasz, latin, spanyol; *** portugál, dán, holland, lengyel, horvát
Nehezen értelmezhető, hogy 24-en miért nem válaszoltak arra, hogy mennyire ismerik a magyar nyelvet. Bánságban vannak olyanok, akik magyaroknak érzik magukat, és a nyelvet vegyes házasság, román iskola már nem beszélik rendesen, de számuk az elit vonatkozásában nem érheti el a minta egynegyedét. Várható volt a német elsősége a világnyelvek között, s az is sokatmondó, hogy szerbül saját bevallása szerint senki nem beszél jól.
II.9. Születési hely
Szület. hely |
Helyben |
A megyében |
Ezen a vidéken |
Más vidéken |
Más válasz |
Összesen |
N |
27 |
28 |
10 |
50 |
2 |
117 |
% |
23,1 |
23,9 |
8,6 |
42,7 |
1,7 |
100 |
A helyben és a megyében születettek együtt kevesebben vannak, mint az ország más tájairól ide költözöttek. Ez alighanem magyar sajátosság, és összefügg Temesvár egyetemi központ mivoltával, illetve a nagyváros és Bánság vonzereje mutatkozik meg általa. A népszámlálás adatai szerint 1992-ben a megyében a 703 ezer főt kitevő összlakosságból 276 ezer fő született a megyén kívül, míg az innen más megyékbe távozottak száma 55 ezer. Kisebbségekre lebontva nincsenek meg az adatok, de nagyon valószínű, hogy a magyar népelemre is érvényesek ezek az arányok.
Születési hely |
Szám |
% |
Kult. elit |
% |
Nem kult. elit |
% |
n.v |
% |
Helyben |
27 |
100 |
5 |
18,5 |
22 |
81,5 |
0 |
0 |
A megyében |
28 |
100 |
10 |
35,7 |
18 |
64,3 |
0 |
0 |
E vidéken |
10 |
100 |
6 |
60 |
4 |
40 |
0 |
0 |
Más vidéken |
50 |
100 |
18 |
36 |
31 |
62 |
1 |
2 |
Egyéb |
2 |
100 |
0 |
0 |
2 |
100 |
0 |
0 |
Összesen |
117 |
100 |
39 |
33,3 |
77 |
65,8 |
1 |
0,9 |
A helyi magyar elit vélhetően nagyobb mértékben "bevándorló", mint az itt élő magyarság. Származása szerint a nem kulturális elit nagyobbrészt helybéli, míg a kulturális elitben enyhe túlsúlyban a máshonnan érkezettek vannak. Illetve: a helyben/megyében születettek közül sokkal nagyobb arányban válik ki a nem kulturális, mint a kulturális elit.
II.10. Anyagi-vagyoni helyzet
Vagyontárgy |
Van |
% |
Nincs |
% |
n.v. |
% |
Össz. |
% |
Nyaralója |
8 |
6,8 |
109 |
93,2 |
0 |
0 |
117 |
100 |
Más háza |
30 |
25,6 |
87 |
74,4 |
0 |
0 |
117 |
100 |
Földje |
45 |
38,5 |
72 |
61,5 |
0 |
0 |
117 |
100 |
Üres telke |
17 |
14,5 |
100 |
85,5 |
0 |
0 |
117 |
100 |
Személygépkocsi |
81 |
69,2 |
36 |
30,8 |
0 |
0 |
117 |
100 |
Teherautó, traktor |
12 |
10,2 |
93 |
79,6 |
12 |
10,2 |
117 |
100 |
A föld a városiak számára nem jelent anyagi hátteret, eladni nem érdemes, mert nincs piaca, ha kiadják bérbe, olyan keveset kapnak érte, hogy az szinte semmi. A földdel rendelkező családok száma vélhetően nagyobb az itt találhatónál, de a kérdés a személyes tulajdonban lévő földre vonatkozott. A második házzal és nyaralóval rendelkezők minden bizonnyal a vagyonosabbak. A falusi elit a városinál jóval kisebb mértékben rendelkezik személygépkocsival. A lakókörülményekre vonatkozó kérdés célja a vagyoni helyzettel kapcsolatos kép árnyalása volt, de a nagyvárosi 36,2 % , illetve a kulturális elit 33,3 % nagyarányú nem-válaszai miatt erről itt le kell mondani. A megkérdezettek anyagi helyzetüket szubjektíven egy folyamatosan romló tendenciaként élik meg, az elkövetkező két évben a romlás mértéke várakozásaik szerint jelentősen meghaladja az 1989 utáni teljes időszakét. A nők az 1989 előtti helyzetet a férfiaknál pozitívabban ítélik meg, 2000 esélyeit illetően a helyzet fordított, a férfiaké a sokkal pozitívabb jövőkép.
Korosztály |
Szám |
1989 előtt |
1996-ban |
Jelenleg |
2000-ben |
Átlag |
117 |
5,611 |
5,368 |
5,36 |
4,692 |
Férfi |
86 |
5,529 |
5,442 |
5,47 |
4,860 |
Nő |
31 |
5,839 |
5,161 |
5,06 |
4,226 |
II.11. Mellékállás
Mellékállás |
Nincs |
Van egy |
Van több |
Nincs válasz |
Összesen |
N |
90 |
16 |
10 |
1 |
117 |
% |
76,9 |
13,7 |
8,5 |
0,9 |
100 |
A politikai vagy státuselit vállalt tisztsége az önkormányzatban mellékállásnak is tekinthető, hiszen illetmény jár érte. De általában nem az ilyen esetekre vonatkozik a kérdés, hanem a nem politikai jellegű másod- vagy harmadállásokra.
II.12. Szabad idő, kultúra
Közvélekedés szerint a tranzíciós elit jellemzője az időkrízis. A megkérdezettek 30,7 % vallotta azt, hogy elegendő ideje jut a családra, ezeknek a fele érzi azt, hogy a barátokra, rokonokra is jut elég ideje. A szórakozás kerül az utolsó helyre a sorban 10,3 %-kal. Akiknek nincs elég idejük, azok elsősorban a rokonokat említik (32,5 %), majd a szórakozást (26,5 %). A helyi elit 63,0 %-a ítéli úgy, hogy általános időszűkében él. A kultúrára vonatkozó kérdés mintha zavarta volna az elit képviselőit, a művelődési intézmények és rendezvények látogatását vizsgáló kérdésekre 59,6 % nem válaszolt. A másik végletet azok képezik, akik évente 3050-szer mennek sportrendezvényre (11 személy), 1220-szor komolyzenei koncertre (21 személy), 1525-ször operába (11 személy), 1520-szor színházba (31 személy), 2530-szor tárlatnézni (11 személy). Ezen adatok korrelációja a heti időmérleg adataival sokkal megbízhatóbb képet nyújthatott volna.
II.13. Etnikumközi kapcsolatok
Ötfokozatú skálán volt megjelölhető a más etnikumú rokonnal, baráttal, szomszéddal, ismerőssel és munkatárssal kialakított kapcsolat jellege. A kölcsönös segítségnyújtásban a munkatárs és a barát vezet, a rokon csak a szomszéd után, a negyedik helyen szerepel. Még a kölcsönös látogatások terén is a barát vezet, és második a rokon, jeleként annak, hogy a kapcsolatok milyen erősen tér (helyzet) által meghatározottak. A legtöbb semleges köszönőviszony vagy elutasító nincs kapcsolat válasz a szomszéddal, illetve a munkatárssal kapcsolatos, amikor is egy adott helyzetben nincs mit tenni, mert a nem kívánt szomszéd, illetve munkatárs az egyén akaratától függetlenül van jelen bizonyos helyzetekben. A pozitív válaszok aránya háromszorosa a negatívaknak, utóbbiak a válasz nélkül hagyott kérdésekkel együtt alig haladják meg a pozitívak felét.
II.14. Helyi feszültségek
A helyi feszültségekre vonatkozó kérdésegyüttesben négy potenciális feszültségforrást jelöltünk meg. A legkisebb értékkel az etnikai alapú feszültség szerepel (28 említés), közeli értéket (31) kaptunk a politikai feszültség vonatkozásában. Kétszer nagyobb az előfordulása a gazdasági és szociális (6767) típusú feszültségeknek.
A helyzetmegítélésben 1996, mint az Iliescu nevével jelzett politika vége szerepel, 1997 felvételét az indokolja, hogy az új hatalom gyökeresen más politikát hirdetett meg. 2000 szerepeltetése nem csupán lélektanilag indokolt.
Az elit körében 1989 előtthöz képest nőtt az elégedettség: 68,37 % ma elégedettebb, miközben 9,4 % elégedetlenebb.
Az elégedettség oka nem az anyagi-vagyoni helyzet alakulása, ugyanis a megkérdezettek a tízfokozatú skálán 1990 óta önnön helyzetük 0,25 pontos romlását jelölték meg, és 2000-ig további 0,67 pontos romlásra számítanak.
Érdekes korrelációt mutat a vagyoni helyzet megítélése az életkorral. Az általános negatív tendencia (lásd az alábbi táblázatot) nem érvényes a fiatalokra a 2029 és 3039 éves korosztályokra és a 6069 év közöttiek csoportjára. A fiatalok pozitív jövőképét életkoruk magyarázza. A 6069 évesek helyzetértékelésére a magyarázat: értékes tudást hordozó fiatal nyugdíjasokat adózási szempontból "előnyös" foglalkoztatni. A nyugdíj és a fizetés kettős jövedelme anyagi biztonságuk alapja.
Korosztály |
Szám |
1989 előtt |
1996-ban |
Jelenleg |
2000-ben |
Átlag |
117 |
5,611 |
5,368 |
5,36 |
4,692 |
2029 |
6 |
5,167 |
5,5 |
5,83 |
7,167 |
3039 |
21 |
5,643 |
5,833 |
6,07 |
6,095 |
4049 |
47 |
5,617 |
5,234 |
5,2 |
4,362 |
5059 |
28 |
5,589 |
5,304 |
5,13 |
3,714 |
6069 |
10 |
5,05 |
5,2 |
5,3 |
5,3 |
7079 |
4 |
7,75 |
5,25 |
4,75 |
4 |
80 |
1 |
5 |
5 |
5 |
0 |
A közérzet és az eltartott gyermekek száma között nincs erős korreláció, gyermekkel és gyermek nélkül is a nagy többség ma elégedettebb. Az eltartott gyermek nélküliek némileg elégedettebbek, és a ma gyengébben élőknek több mint a fele két gyermeket tart el.
Gyer- mek |
'89 előtt eléged. |
% |
Nincs változás |
% |
Ma elége- dettebb |
% |
Nem tudja |
% |
Össze-sen |
% |
nincs |
2 |
4,8 |
6 |
14,3 |
30 |
71,4 |
4 |
9,5 |
42 |
100 |
egy |
3 |
8,8 |
4 |
11,8 |
23 |
67,6 |
4 |
11,8 |
34 |
100 |
kettő |
6 |
15,4 |
7 |
17,9 |
25 |
64,1 |
1 |
2,6 |
39 |
100 |
három |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
100 |
0 |
0 |
2 |
100 |
Össz.: |
11 |
9,4 |
17 |
14,5 |
80 |
68,4 |
9 |
7,7 |
117 |
100 |
A nők közérzete szignifikánsan rosszabb, mint a férfiaké. Ennek egyik oka minden bizonnyal a napjainkra és az átmenetre jellemző és a nők által fokozottan igényelt biztonság hiánya. Ezen nem annyira a közbiztonságot, mint az anyagi nyugalmat kell érteni.
Nem |
'89 előtt eléged. |
% |
Nincs változás |
% |
Ma elége- dettebb |
% |
Nem tudja |
% |
Össze-sen |
% |
férfi |
7 |
8,1 |
10 |
11,6 |
64 |
74,5 |
5 |
5,8 |
86 |
100 |
nő |
4 |
12,9 |
7 |
22,6 |
16 |
51,6 |
4 |
12,9 |
31 |
100 |
Össz.: |
11 |
9,4 |
17 |
14,5 |
80 |
68,4 |
9 |
7,7 |
117 |
100 |
A közérzet adatait és a régió gazdasági helyzetének a megítélését összevetve a várt választ kapjuk: a jelenleg elégedettebbek érzik főleg azt, hogy javult a helyzet (46,3%), miközben az 1989 előtt elégedettebbek többsége (54,5 %) szerint romlott a helyzet. Minden csoportban a legkevesebben azok vannak, akik szerint a helyzet nem változott.
A helyi infrastruktúra a státuselit számára nem kizárólag társadalmi kérdés, politikai is. A szerepvállalás egyik célja és mércéje helyben az infrastruktúra. A közutak vonatkozásában általános az elégedetlenség, a telefonszolgáltatás jelenti a másik pólust lásd a fenti ábrát. Érdekes párhuzamot vonni, ugyanis mindkét kérdéskör jórészt kívül esik a helyi érdekérvényesítés lehetőségein, lévén központi pénzek központi elosztása a legfőbb jellemzőjük. Azon területek kapták a legtöbb közepes minősítést, ahol lakossági köztehervállalásra is szükség van.
A helyi intézmények 1989-hez viszonyított helyzete elsősorban nem a helyi társadalom alakulásáról hoz jelzést, bár az egyház és a kultúra ügye jórészt a helyi képviselő(k) szerepvállalásán áll vagy bukik. Az oktatás kérdése nehezebb, mert a jó kisebbségi oktatáshoz nem csupán jó tanárokra van szükség, hanem szülői meggyőződésre is az anyanyelv "felette szükséges voltáról". Az egészségügy helyzete országosan a legrosszabb, ezt igazolják vissza helyi szinten az itt látható adatok.
A közérzet és a kultúra helyzetének a korrelációja azt mutatja, hogy azok szerint romlott leginkább a művelődés állapota, akik 1989 előtt elédegettebbek voltak (63,6 % vélekedett így), a jelenleg elégedettebbek többségének (52,5 % ) ítélete az, hogy javult a kultúra általános helyzete.
Közérzet és a régió nemzetiségi viszonyainak megítélése nem mutatja a fenti két esetben tapasztalható korrelációt, sőt azok érzik a leginkább javulónak a helyzetet, akiknek közérzete 1989 előtt volt jobb: 72,7 % a ma elégedettebbek 60 %-ához viszonyítva. Akik korábban elégedettebbek voltak, a kisebbségi helyzet miatt nem sokat gyötrődhettek, ezért érezhetik a jelenlegi, inkább szavakban, mint tettekben jelentkező változást ígéretesnek. A megkérdezettek több mint a fele javulást észlel a nemzetiségi viszonyok terén, amit minden bizonnyal az RMDSZ kormányzati szerepvállalása motivál elsősorban, s nem a kisebbségi jogok fokozott biztosítása. Fontos szempont, hogy az RMDSZ kormánykoalíciós jelenléte jelentősen megváltoztatta szórványban a kisebbségiek önbecsülését. Egy kormányzó erő támogatójának lenni büszkeség forrása, nem kell rejtőzködni, mint a kisebbségi periférián oly sokszor, ami önmagában, a jogi keretek változása nélkül is a helyzet javulásának az érzetét kelti.
Közérzet |
Össz |
% |
N.v |
% |
Romlott |
% |
Nem vált. |
% |
Javult |
% |
'89 előtt elég. |
11 |
100 |
0 |
0 |
0 |
0 |
3 |
27,3 |
8 |
72,7 |
Nincs változás |
17 |
100 |
1 |
5,9 |
2 |
11,8 |
8 |
47 |
6 |
35,3 |
Ma elégedett. |
80 |
100 |
0 |
0 |
10 |
12,5 |
22 |
27,5 |
48 |
60 |
Nem tudja |
9 |
100 |
0 |
0 |
1 |
11,1 |
2 |
22,2 |
6 |
66,7 |
Összesen |
117 |
100 |
1 |
0,9 |
13 |
11,1 |
35 |
29,9 |
68 |
58,1 |
Az elit helyzetmegítélésében fontos, hogy a közéletben tematizálódó problémák közül mit és mennyire tart lényeges kérdésnek. Kisebbségi elit képviselőiről lévén szó, várható a kisebbségi léttel kapcsolatos témák felértékelődése. A kérdésekre adott válaszok három fontossági csoport elkülönítését teszik lehetővé: legkevésbé fontos a társadalmi egyenlőtlenség (73 igen válasz), a következő csoportba sorolják a válaszok a munkanélküliséget (90), a bűnözés-korrupció együttesét (96), az életszínvonal csökkenését és a nemzetiségi kérdést (9898), míg a legfontosabbnak ítélt kérdések csoportjába tartoznak a reform ügye (104), lemaradás Európától (105), szabadságjogok, illetve kisebbségi jogok biztosítása (109110). Jelentős szemléletváltás érzékelhető a válaszok alapján, a kommunizmus által hirdetett egalitarizmus ellenpólusaként szerepel az emberi jogok biztosítása, vagyis a szabadság kérdése.
A nemzetiségi kérdés külön szerepeltetése a kisebbségek jogaira vonatkozó kérdés mellett azt hivatott jelezni, hogy vannak az etnikumközi kapcsolatoknak általános, a jogiakon túli vonatkozásai, illetve a kisebbségek érdekérvényesítését egész sor, a kisebbségekkel kapcsolatos általános (elő)ítélet határozza meg.
A fentiekkel kapcsolatosan következzék néhány észrevétel. Az elit alapvetően nem "rejtőzködik", ez éppen közösségi szerepvállalásának mondana ellent. Kisebbségi periférián viszont gyakori az etnikai mimikri, az egyén egyszerűen nem kíván etnikailag megnyilvánulni. Ezzel szemben a megkérdezett alanyok tudatosan vállalják etnikai-nyelvi hovatartozásukat, még akkor is, ha életük alakulása úgy hozta, hogy a családi nyelv immár nem az ősi.
Egységes helyi elitről miként általánosságban (UtasiGergelyBecskeházi, 1996), esetünkben sem beszélhetünk, igen nagy a különbség a nagyvárosi környezet és a falusi kisközösségek között, eltérően nyilvánulnak meg a táj és műveltség, a lokális civilizáció és jellemző szerepviselkedések tekintetében. Eltérő módon nyilvánul meg a társadalmi szolidaritás, és ennek egyedi képletei jelennek meg az identitás vállalásában, illetve az interetnikus kapcsolatok terén. A különbözőségeket a vizsgálat során lehetetlen volt figyelembe venni, ezek többnyire beszélgetések során lásd életútinterjúk mutatkoznak meg és értékelhetők.
Mind a kultúra, mind pedig általában a nemzetiségi kérdés vonatkozásában pozitív a válaszok alapján kialakuló összkép. Ezenközben a megye magyar iskoláinak tanulólétszáma folyamatosan csökken, 1990 óta is, az általános tanulólétszám csökkenésénél nagyobb mértékben. A pozitív helyzetmegítélés mintha ezt nem venné figyelembe, mintha ez nem volna fontos. Fontos, de ez esetben igenis "rejtőzködik" a kisebbségi elit, mert személyes felelőssége kerül előtérbe. Gyakori, hogy olyan településeken, ahol a kisebbség iskolájába egyre kevesebb gyermek jár, maguk a tanerők erősítik fel olykor veszélyesen az elpártolási folyamatot. Lugoson már alig van magyar értelmiségi házaspár, aki magyar iskolába járatja gyermekét. Zsombolyán magyar tanárok az elsők között íratták át a román tagozatra gyermeküket. Tették ezt akkor, amikor volt helyben magyar líceumi osztály is. A kisebbségi pedagógus mint helyi szerepközvetítő ilyenkor válságba kerül, s ő, aki abból él, hogy vannak magyar iskolák, ezek jövője ellenében cselekszik.
Településenként különböznek a helyi státusok és ranghelyzetek. A totalitarizmus előtt mind a kulturális, mind a gazdasági elit komoly megbecsülésnek örvendett, ami a falu tanítója vagy molnára számára biztosította, hogy figyelnek a szavára. Mára a vidéki kulturális elit a meghurcoltatások, politikai megszégyenítések elől behúzódott városra, esetünkben nagyvárosra. Gazdasági elitünk csak most alakulhat ki, s bár helyi választások esetén az etnikai identitás jegyében történő szavazás szórványban is elég jól működik, magyar politikai elit vidéken szinte nincs. A helyi elit elfogadja válaszai alapján, hogy az új gazdasági elit a korábbi kapcsolati tőke és a jelenlegi politikai befolyás sajátos keverékéből építkezik, és nem jelzi bár minden bizonnyal látja, hogy szórványban strukturális hátrányban van a többség képviselőivel szemben.
A helyzetmegítélés szempontjából külön figyelmet érdemel a helyi közösség demográfiai összetétele, hogy mennyire "kicsi" helyben a kisebbség. Az etnikailag "tiszta" településeken sokkal egyértelműbb a helyi elit szerepvállalása, mint ott, ahol a helyi lakosság 51020 százalékát érik el a kisebbségiek. Etnikailag egynemű településen 800 fős közösség úgy-ahogy, de megéltet egy általános iskolát, ahol pedig 6 ezer lakosból 900 magyar, az összevont elemi osztályba is alig kerül gyermek. A helyzet a helyi magyar elit szerepvállalásai alapján is alakult ide.
A kapott válaszok keveset láttatnak a kapcsolati hálókból, Temesvár mint centrum és a vidék formalizált, illetve informális kapcsolataiból. Bizonyos, hogy a kisebbségi elit számára létfontosságú, ne érezze magát ott, ahol él, egyedül, elszigetelten. A vonatkozó kérdésre kapott válaszok nem megnyugtatóak, ugyanis a legjelentősebb támogatás a család részéről érkezik, a barátok következnek a sorban, pedig a közéleti szerepvállalásban a munkatársaktól és a mozgalom többi tagjától volna elsősorban elvárható a támogatás. Helyi elitünk meglehetősen "egyedül áll", és Sütő Andrást parafrazálva mi mást tehetne.
Bár a megjegyzések arra utalnak, hogy nehéz egységesen elbírálni a helyzetmegítéléssel kapcsolatos válaszokat, annyi nyilvánvaló, hogy a helyi kisebbségi elit helyzetértékelése pozitív, ezt építi be életstratégiájába. Értékválasztásaiban nem a politikai közelmúlt hatása dominál, hanem a jelen imperatívuszai. Általánosságban állásfoglalásaiban egyszerre, párhuzamosan vállalja saját tradícióit és a modernizációs kihívásokat.
A régió helyzetéről külön kérdés segítségével kértünk véleményt, s a három szociális, kulturális, gazdasági alkérdésre kapott válaszok összesítése alapján kialakuló kép alig pozitív a 142, 1989-hez viszonyítva romlást jelző, válasz ellenében 145 javulásról szóló áll.
A megkérdezettek vagyoni helyzetének alakulását 1989-től számítva négy időpontra vonatkoztatva kértük értékelni. 2000-re a megkérdezettek saját anyagi helyzetük jelentős, az eddigit jóval meghaladó romlására számítanak. A tétel, miszerint a reformnak ára van, ennél többe csak elmaradása kerül, nem csupán ismert, de elfogadott is az elit körében.
A jövőbeni kilátásokkal kapcsolatos kérdések kettős tagolásúak voltak: egyrészt a régió és az ország holnapjára, másrészt az egyén és a nemzeti közösség jövőjére vonatkoztak. E kérdés esetében nem utaltunk időintervallumra, de a vagyoni helyzet esetében 2000 volt a jövőbeni viszonyítási esztendő.
Az ábra adatai a válaszok számát jelentik, így például a térség jövőjével kapcsolatos 78 pozitív válasz 66,6 %-ot jelent.
A jövőre vonatkozó prognózisok tekintetében a férfiak és nők közötti eltérések szignifikánsak, a nők erőteljesebben bizakodnak a régió jövőjét illetően, és sokkal kevésbé az ország illetve a nemzeti közösség vonatkozásában.
Az életkor és a jövő megítélése közötti korreláció azt mutatja, hogy jelentős eltérések vannak mind a három kérdés vonatkozásában. A huszonévesek bizakodása a térséget illetően a legnagyobb (83,3 %), viszont szinte a legalacsonyabb a nemzeti közösség (33,3 %) és mérsékelt az ország (50 %) vonatkozásában. A középkorúnak mondható korosztályok (3039, 4049, 5059) szinte egyformán (42,944,746,4 %-os értékek) vélekednek a nemzeti közösség jövőjéről, de az ország jövőjét illetően a harmincasok és ötvenesek szignifikánsan 1018 pontos különbség eltérnek a negyvenesek csúcsértéket jelentő 53,2 %-ától. A térség jövőjének a huszonévesekéhez mérhető bizakodással néznek elébe a harmincasok (81 %), és valamivel kevésbé derűlátóan (74,5 %) a negyvenesek.
Amennyiben a kábeltévé illetve a parabolaantenna léte a nyitottság, a széles körű tájékozottság iránti igény és lehetőség kifejeződésének tekinthető, érdemes megvizsgálni a jövőkép és ezen eszközök birtoklása közötti korrelációt. Mindhárom vonatkozásban bizakodóbbak azok, akik rendelkeznek (a minta 77,7 %) ezen információszerzési lehetőségekkel, a legnagyobb eltérés (7 pontos) az ország jövőjével kapcsolatosan mutatkozik.
A jövőkép az eliten belüli strukturális tagoltság mentén is különbözik lásd az alábbi ábrát. A nagyvárosi elit általában optimistább a vidékinél, az ország és a nemzeti közösség jövőjét illetően szignifikánsan derűlátóbb a vidékinél. A régió jövőjét Temesváron és vidéken egyformán optimistán látják, de e kérdésben mintegy kétszer akkora a borúlátóak száma vidéken, mint a térség központjában. Vidéken igen nagy a bizonytalanok aránya, és ez bár a régió jövőjében bíznak azt jelzi, hogy a demokrácia egyik alapvető elve, a szubszidiaritás hatása még várat magára.
Az európai integráció iránti érdeklődés igen élénk, a 71 pozitív válasz (60,7 %) ellenében csak 9 nemleges (7,7 %) található, miközben 37 személyt csak többé-kevésbé foglalkoztat ez a kérdéskör. Életkor szerinti bontásban vizsgálva az integrációs érdeklődést, átlagnál nagyobb a huszonévesek és a hatvanasok érdeklődése, átlagos az ötveneseké. A férfiak jelentősen élénkebben 21 pontos különbség érdeklődnek az integráció ügye iránt, mint a nők.
A vagyoni helyzet és a jövőkép korrelációját úgy végeztük el, hogy négy vagyoni kategóriát különítettünk el. Ezek: I. saját lakás; II. lakás és autó vagy más ingatlan; III. lakás, autó és egy másik ingatlan; IV. lakás, autó és több ingatlan. A legvagyonosabbak (IV) saját jövőjük tekintetében abszolút biztosak, miközben kisebbségi nemzeti közösségük jövőjét ők látják a legborúsabban. Megfigyelhető, hogy nem a IV. kategória tagjai a legoptimistábbak, vagyis a konszolidált vagyoni helyzet megnyugtatóbb lehet, mint a kiugróan jó.
Temesvár és a Bánság általában jogos elvárásokkal tekintett az 1989 utáni idők elébe, hiszen itt öltött konkrét, politikai következményekkel járó formát a totalitarizmus tagadása. A múlt és jövő diktatúrából kibontakozóban nehezen szervesíthető folyamatot képez, a jelenről ilyen társadalmi robbanás után annyi állítható bizonyosan, hogy a múlttal teljes szakítást kell jelentenie. Elméleti és gyakorlati szempontból is kérdés e keretben csak jelezzük létét, hogy honnan és milyen mechanizmusok révén léphet színre az az új elit, amely a(z immár folyamatosan) változó helyzetben az élre áll, és folyamatokat irányít. Kérdések, amelyek az egész társadalom vonatkozásában, tehát általánosan jogosan és világosan megfogalmazódnak, a kisebbségek esetében szinte fel sem merülnek, képviselőik oly távol állnak a hatalmi struktúráktól és mechanizmusoktól.
Miközben 1990 zavaros első hónapjaiban országosan pozícióharcok folytak, és kialakultak azok az érdekszövetségek, amelyek mindmáig meghatározóak az elitrekrutációs folyamatokban, a magyar kisebbség potenciális elitje "önmagára figyelt", önmagát szervezte. A kisebbségi politikatörténet e kikerülhetetlen mozzanatának két velejárójára érdemes felfigyelni: ameddig a magyarnémetszerb stb. kisebbség képviselői egymás kezét keresték, mások kisajátították az elosztó, érdekérvényesítő mechanizmusokat, úgy ültek be a hatalmi struktúrákba, hogy a kisebbségek képviselői továbbra is kimaradtak. És miért? Azért, mert s ez a második lényegi mozzanata a váltásnak a "szervezkedő" kisebbségek már külön közösségi csoportosulásként álltak ott, ki tudja "kik által támogatottan", önmaguknak valami rendkívülit követelve, ellenségesen, ha nem is ellenségként. S ez a politikai értelmezés immár ideológiai alapot kölcsönzött annak, ami korábban közönséges diszkrimináció volt.
Mire a kisebbségi szervezetek létrejöttek, s megszerezték legitimitásukat, a kisebbségi elit kizáratott az új hatalmi struktúrákból. Erre a korábbról származó kapcsolati tőke jelenthetett volna némi ellenszert, amivel a kisebbség a diktatúra alatti tudatos kirekesztő gyakorlat miatt szintén nem rendelkezett.
Emellett nagy s egyre nő a nagyváros és az elsorvasztásra ítélt falu (pl. Szapáryfalva) közötti különbség, s ez meghatározó a helyi elit mozgásterére és szerepkészletére nézve. A vidék számára 1989 előtt Temesvár a félelmetes központ képében jelent meg, ahol döntöttek a falu sorsa felől. Mára legalábbis kisebbségi vonatkozásban Temesvár a segítő partner, az a központ, ahonnan segítséget várnak. A temesvári magyar elit a város térségi helyzetéből fakadóan derűlátóbb. A kis vidéki centrumok a mobilitás mai fokán és részben következtében felszámolódnak. Az etnicitást újratermelő és szétsugárzó intézmények ma már Temesvárt vannak, két megye számára is. Innen származik a jövőképet illetően a lokalitás dominanciája.
Az európai integráció igenléséhez nem csupán a történelmi háttér adott mindaz, amit Temesvár klein Wien-ként3 való emlegetése jelent, hanem a személyes kapcsolatok hordozta nyitottság, illetve érdek. Ami meglepő, hogy a hatvanévesek után a huszonévesek igenlik leginkább az integrációt, jobban, mint ötvenes szüleik, akiknek inkább lehet személyes tapasztalatuk arról, mit képvisel a sokat emlegetett "Európa". Erre magyarázat lehet, hogy Nyugat-orientációja miatt e kor-osztály megszenvedett a diktatúra idején, ami ösztönösen ma is hat. Az integrációval kapcsolatos véleménynyilvánítás szemléletet is megjelenít: utal arra, hogy mennyire hatott az egyes személyre a diktatúra propagandagépezete által forgalmazott tétel, hogy a román nemzetnek senkire sincs szüksége, minden gondját-baját képes világszinten megoldani, ha hagyják.
A nők pragmatizmusa nyilvánul meg abban, hogy jobban bíznak a régió jövőjében, mint az országéban: ezt ismerik jobban, erről van személyes véleményük. Amit kevésbé ismernek, arról milyen alapon nyilatkozhatnának pozitívan? A nemzeti közösség jövőjével kapcsolatos női borúlátás viszont figyelmeztető. A közösség nyelve az anyák nyelve, amit ők adnak tovább az új generációknak. Mit és miként adnak tovább, ha a közösség jövőjében megfakul a bizalmuk? A szórványlét tapasztalatát, az anyanyelv beszorítottságát fejezi ki a közössége sorsával kapcsolatosan kétkedést megfogalmazó nő. A férfi szignifikánsan 22 pontnyival erősebb optimizmusa jelentheti azt is, hogy kevesebbet foglalkozik a gyerme(kek)kel, más, "komolyabb" feladatai miatt. Nem éli meg például azt az érzést, amit az anya, akinek gyermeke korosztályi kapcsolatai okán bekövetkező nyelvváltása megannyi, az anyagyermek kapcsolatra inkább kiható epizódok sorozata.
A szakmai kapcsolatok közéleti szerepvállalást jelenthetnek, például azon tanárok esetében, akik a Romániai Magyar Pedagógusok Szövetsége keretében fejtenek ki tevékenységet. Indokoltnak tartottuk megkérdezni, milyen szakmai kapcsolati formák léteznek. A megkérdezettek közül 49-en (41,9 %) tevékenykednek szakmai szövetség keretében, ami magas értéket jelent. További 35 (29,9 %) személy említette a továbbképzéseket, és 63-an (53,8 %) vettek részt szakmai tanácskozásokon. Ezek a kapcsolatok elsődlegesen a (nagy)városiakat érintik.
A többszörös tisztségvállalás tekintetében nincs szignifikáns különbség a kulturális és a nem kulturális elit között.
A tisztség- illetve szerepvállalás a közéletben a státuszelit számára evidencia kérdése, ugyanis azáltal vált elitté, hogy vállalta a feladatot. A mintában a választott önkormányzati képviselők státuszelitként jelennek meg lásd az alábbi ábrát , ezért ebben a kategóriában a vidék öt települése magasabb értéket képvisel, mint Temesvár.
Többszörös tisztségvállalás nagyvárosban a jellemzőbb, ahol a társadalmi kihívásokra adható válaszok szélesebb skálán mozognak. A temesvári 29,3 %-os érték jelzi, hogy az elit gyakran, főleg szórványban, szerepek halmozására kényszerül. A vidéki 13,6 % kicsi, kisebb annál, amit az önkormányzati képviselők képviselnek, vagyis van olyan vidéki választott vezető, aki helyben nem vállal RMDSZ-tisztséget sem.
A tisztségvállalás korrelációja a vagyoni helyzettel azt mutatja, hogy társadalmi és politikai szerepet a vagyoni helyzet javulásával szinte arányosan növekvő mértékben vállalnak. A legvagyonosabbak nem vállalnak önkormányzati tisztséget, illetve a szakmai szerepvállalásban a vagyoni helyzet alapján nincs differenciálódás.
A szerepvállalás nem jelent minden esetben kezdeményezést is. Kérdésünk öt válaszfokozata közül a "nem volt" és "megmaradt próbálkozás szinten" együvé sorolható, ugyanis alig volt "próbálkozás". A kettő együttes értéke 56, vagyis a megkérdezett elit fele egyéni kezdeményezések hiányában passzív szereplője az eseményeknek, nem igazán tud mit kezdeni "elit-mivoltával". Helyi szinten 43, megyei szinten 10 és országosan 17 kezdeményezést említenek a megkérdezettek. Egy indítvány eljutott nemzetközi szintre.
A tisztségvállalási hajlandóság mértéke a kulturális és nem kulturális elit szerinti bontásban azt jelzi, hogy a nem kulturális elit aktívabb, bár közülük kerülnek ki nagyobb mértékben azok is, akik semmilyen szerepet nem vállalnak. (Lásd az alábbi ábrát, a számok %-értékek.)
A közszférában kialakuló együttműködési kapcsolatok tekintetében a helyi szint dominál, nagyságrenddel kisebb gyakoriságúak megyei szintű kapcsolatok, az országos szinthez fűződőek pedig kivételeknek számítanak a minta vonatkozásában. A helyi szintű kapcsolatok a 27-es érték (a minta 2324 %) körüliek az egyházakhoz fűződőek kivételével, itt 10 pontos többletet mutat a kapcsolatok gyakorisága.
A megkérdezettek döntő többsége szerint az elit feladata: érdekképviselet (102 említés), ezt követi a közösségszervezés (98), a közvélemény alakítása (81). A másik póluson olyan válaszokat találunk, mint: törölje el a sovinizmust, teremtsen konstruktív légkört, "állítsa meg" a korrupciót...
Az átalakulás feltételei kérdésnél a válaszlehetőségek négy csoportot alkottak: személyes feltételek, gazdasági feltételek, belpolitikai feltételek és a nemzetközi környezet mint peremfeltétel. A legtöbben a személyes feltételeket jelölték meg (felkészültség 93 említés, mentalitás 98), ezt követi a jogi keret (mint politikai feltétel 94), majd a gazdasági (86) és végül a nemzetközi környezet (65). Figyelemre méltó, hogy a politikai örökséget mint átalakulási peremfeltételt igen kevesen (32) jelölik meg.
A megvizsgált elitből 44-en voltak a kommunista párt tagjai 1989 előtt (37,6%), párttisztséget 8-as viseltek (6,%). Szakszervezeti vonalon valamivel nagyobb volt a szerepvállalás mértéke (24), mint a politikain.
A '89 előtti párttagság és a mai szerepvállalás korrelációját az alábbi táblázatban adjuk meg.
Párttag 1989 előtt |
N |
% |
Gazdas. szerep |
% |
Nem gazd. |
% |
Polit. szerep |
% |
Nem polit. |
% |
N.v. |
1 |
100 |
0 |
0 |
1 |
100 |
1 |
100 |
0 |
0 |
Nem |
72 |
100 |
13 |
18 |
55 |
76,4 |
45 |
62,5 |
27 |
37,5 |
Igen |
44 |
100 |
6 |
13,6 |
34 |
77,3 |
33 |
75 |
11 |
25 |
Összesen |
117 |
100 |
19* |
16,2 |
90 |
76,9 |
79 |
67,5 |
38 |
32,5 |
* A gazdasági szerepvállalásnál a 7 "nincs-válasz" beszámításával jön ki a 117, ezt a rubrikát helyszűke miatt kitöröltük a táblázatból.
A mintában kevesen vannak egykori párttisztségek viselői, ezért a párttagságot vettük alapul a korrelációszámításhoz. Látható, az egykori párttagok ma szívesen vállalnak politikai szerepet. Ennek külön jelentősége nem volna, ha gazdasági téren is ugyanez volna megfigyelhető, de a különbség szignifikáns.
A kisebbségi elitet 1989/90 forradalmas napjaiban nemzeti érzése vitte a közösségi szerepvállalások felé. Rekrutációs bázisként minden új szerep betöltéséhez elsősorban az a kulturális elit szolgált, amely korábban is jelen volt a közszférában, kapcsolati tőkéje és az akkori idők megkívánta szerepkészlete is neki volt ehhez a leginkább. Ezt sokan mindmáig úgy értelmezik, hogy a romániai magyar közszférában nem történt elitváltás. A kérdés alapos elemzést követel meg, mert más szerepkészletet jelentett a diktatúra és másat ma a bármennyire is deficites demokrácia. Az biztos, a tegnapi kulturális elitből jött a mai politikai elit szinte kivétel nélkül.
Sajátos kérdés az elitrekrutáció a szórványban, ahol a tegnapi elitet nem lehet "lecserélni", mert nincs kivel. A politikai elit jelenleg érzékelhető állandósulása, bemerevedése már más értelmezést követel meg, ugyanis a potenciális szerepvállalók másfelé fordulnak. Az egykori párttagok nem kezelhetők tegnapi politikai elitként, még az alapfokon valamilyen tisztséget vállalók sem tartoztak semmiféle kiválasztottak közé. Bár ez közismert, van, ahol helyi szinten mégis zavaró, ha az a mai demokratikus vezető, aki tagnap is főnök volt. De van példa a tegnapi pártvezető visszaválasztására, a helyi közösségek is egyre inkább érvényesítik a kompetencia elvét.
A közösségi szerepvállalások tekintetében nincsenek még? kialakult hierarchiák, a vállalt szerepek és az általuk indukált helyzetek nem jelentenek társadalmi rangot, illetve amennyiben igen, ezek nem gerjesztik az elitrekrutáciot.4
A legtöbb kisebbségi tisztségviselő és szerepvállaló közösségi ügyszolgálatnak tekinti vállalt feladatát, ami azt is jelenti, hogy az elszámoltatást, a közösségi legitimációt a tisztség vonatkozásában csak bizonyos keretek között és feltételek mellett fogadja el. Jószándék és közösségi érzés motiválja a legtöbb szerepvállalót. Ezzel pedig harmonizál a vizsgálat során tapasztalt vélekedés, hogy az átalakulás időszakában a változás peremfeltételeiként fontosságban elsők a személyes vonatkozású felkészültség és mentalitás.
Szórványban szinte kötelező módon kerül előtérbe a kultúra ügye, az a kisebbségi, aki az etnicitás megélési lehetőségeinek folyamatos szűkülését tapasztalja, önkéntelenül is azt várja el saját elitjétől, hogy tegyen ez ellen valamit. Ezt az elit természetes igényként elfogadja. Józanságát mi sem bizonyítja jobban, hogy a kultúra területén nem magas központi szintű kezdeményezéseket vár el, hanem helyieket. Realitásérzékére utal, hogy szinte ugyanilyen mértékben igényli az etnikumok közötti kommunikációt is, kölcsönösséget a hosszú ideje létező, máig megnyilvánuló egyoldalúság helyett. Sőt olykor túlságosan is a többségi szemlélet határozza meg szerepválasztásait, mint a kétnyelvű helységnévtáblák ügyében.5 A temesi szórványban még ott sem érzett magában elég erőt és késztetést a helyi elit értsd: önkormányzat arra, hogy a táblákat kihelyezze, ahol helyi többségben van, vagyis "erőből" megtehette volna. A "mit szól a másik" lélektani gátja olyannyira beépült az elit közösségi szerepvállalásaiba, hogy ez olykor a jogérvényesítést is megakadályozza.
Ez jelzés is lehet, válasz a módszertani résznél megfogalmazott dilemmára, hogy a kisebbségi elit kisebbségiként vagy az általános elit részeként kíván-e elsősorban megnyilvánulni. Jelzés értékű lehet, hogy bár a megkérdezettek leginkább a kultúra területén igényeltek közösségi kezdeményezést, amikor saját idevágó ténykedésükről kellett beszámolni, szám szerint a más területen tett indítványok voltak többségben. Ismét fel kell tenni a már jelzett kérdést: tekinthető-e ez egyfajta kisebbségi mimikrinek. Feltételezhető, hogy működik egy lelki mechanizmus: én jelzem, kimondom, mi kell a kisebbségnek, de végezze el más. És a mai tumultuózus idők éppen elég mentséget kínálnak azoknak, akik lelkiismeretüket valamiképpen megnyugtatni kívánják.
Kérdésként fogalmaztuk meg: van-e az elitnek feladata? A társadalom "működésére" összpontosító tiszta funkcionalizmus nézőpontjából kétségtelenül vannak olyan szerepfeladatok, amelyek az elit helyzetének, tevékenységének funkciószerű leírására szolgálnak. Az viszont más kérdés, hogy e szerepek mennyiben azonosak azzal, amit az elit önmaga számára megfogalmaz, vagy mások az ő számára előírnak. Az értelmiségi ideológiaforgalmazó vagy politikai vállalkozásokat kezdeményező szerepét a kelet-európai történelmi tapasztalatok alapján feltáró szerzők (Konrád GyörgySzelényi Iván 1989) szerint minden ilyen feladattételezés érdekmisztifikációk szennyeshalmazára vezethető vissza. Mindazonáltal, az emberek közötti cselekvések közvetítése lényegében ugyanolyan fajtájú, mint e kijelentések közötti kapcsolat, ezért a társadalmi funkcionalizmusok nem tárhatók fel anélkül, hogy ne ismernénk, miként vélekednek az aktorok saját "funkcióikról". Amikor rákérdeztünk az elit feladatára, elsősorban ezt tartottuk szem előtt. A kötött válaszok a rendszerváltás, az átmenet "levegőjében" lógó feladatokra utalnak (érdeket képviselni, munkahelyet teremteni, intézményt létrehozni, közösséget szervezni, közvéleményt alakítani), úgy, ahogyan azok a közvélekedésben is általában megfogalmazódnak. Az egyéb válaszok szintén a rendszerváltáshoz általában kötődő témákra való utalások, bár a konkrét feladatokat erkölcsi imperatívuszokkal vegyíti.
A kisebbségi elit szerepformálásában a belső értékrend sugallta viselkedés és a gyakorlatban vállalt feladat között nincs összhang. Ez ugyan rávetíthető a rendszerváltó menetrendnek a beláthatatlanságára, mögötte azonban sokkal inkább a korábbi görcsök vannak, valamint a szórványban megnyilvánuló "rejtőzködő etnicitás": az a zavarodottság, amelyet a kései modernizációs kihívás az "identitással megbízottakból" kivált.
Barth, Fredrik: Ethnic Groups and Boundaries, Boston, 1969; lásd még: Régió 1996/1.
Heidness, F.Zeddies,J.Grosskopf,W.Otiman,P.I.Sâmbotin,L.Albert F.,: Cercetãri de dezvoltare ruralã în Banat. Timisoara, 1998
Kapitány Ágnes-Kapitány Gábor : Kultúrák találkozása, Bp., 1996.
Konrád GyörgySzelényi Iván: Az értelmiség útja az osztálytársadalomhoz. Bp., 1989.
Marko, Joseph In: Altermatt, Urs 1996: A politika etnizálódásáról. In: Valóság 1996/12.
Rokkan, S. Lipset, S.M.: Cleavage Structures, Party Systems and Voter Alignments. New York, 1976.
Utasi ÁgnesA.Gergely AndrásBecskeházi Attila: Kisvárosi elit. Bp., 1996.
1. Lásd a kérdéssel kapcsolatban: Albert-Bodó-Papp: Peremlét és megmaradás, Temesvár, 1997.
2. A helyzet mind tudományos, mind oktatáspolitikai szempontból figyelemre érdemesült az utóbbi időben: 1992-ben a Kisebbségi Szórványkutató Csoport készített egy tanulmányt az iskolaválasztás gyakorlatáról, 1997-ben a Bartók Béla Líceum tanerői mérték fel teljes körűen a magyar 3-6 évesek generációit és keresték fel a szülők jelentős részét.
3. A közszolgálati tévé helyi studiója 1997-ben riport- és vitafilmet készített Temesvárról Kicsiny Bécs címmel. A film által kiváltott vita során az örökség és a mai való egymásra vetítéséből kiindulva a városvezetést történelmi adósságokra figyelmeztették.
4. Illetve érdekes kettősséget jeleznek azon magyar önkormányzati szerepválallók, akik független illetve más pártok jelöltjeként mérettetnek meg. Szinte nincs olyan bánsági település, ahol erre na találnánk példát.
5. Temesvár és Lugos önkormányzati képviselői szimbolikus értékű, négy- illetve háromnyelvű táblák kitételét kezdeményezték, de egyik indítvány sem kapta meg a helyi különben koalíciós többségi erők támogatását.