A Nagygalambfalváról 1929. május 10-én az életbe indult székely gyermek útját az udvarhelyi iskolákig, a kolozsvári Bolyai egyetemig és szerkesztőségekig, a Herder- és a Kossuth-díjig (de nem csupán Budapestig és Bécsig) elsősorban kötetek állomásain át kellene végigkövetnünk. A Virágzik a cseresznyefát kezdő Beke Pista levelet írt, a Vargyasi ősz meg a Kaszám élén... 1950-es versfakasztó élményeitől a hetvenes-nyolcvanas évek reprezentatív közéleti és gondolati líráját, például a Vannak vidékek vallomás-sorozatát nemcsak az a négy-öt évtized választja el, hanem egy egész világ. Ebbe a világba beletartozik a mélyebben lélekbe, időben és térben messzebbre néző, elődökkel és kortársakkal közelről ismerkedő költő számos új hódítása, amellyel a magyar költészet egyetemét gazdagította. Műfordításgyűjteményéből (az egyes szerzőkhöz és a lefordított versekhez fűzött magyarázatokkal együtt) az A betűt, az "A" egy kis hányadát mutatjuk be pars pro toto, egy kiteljesedett, kortársi klasszikussá nőtt költői életmű előtt tisztelegve. (Kányádi Sándorban a Korunk régi, hűséges munkatársát is köszöntjük.)
Nyári reggel a naptól kifakult faluban;
araszolgatnak a kanyargós ösvényen, akár
az idő és szürke galambjaival a háztető.
Nem hagynak föl a kedveskedéssel, bár nem
szólnak fényes szókkal, mint a magabiztos
férfiak csoportjai az új városháza előtt.
A gyermek szótlanul fölkel,
cserkészve indul át a sárgult
és gyöngéden borzolódó mezőn.
Erdei tisztás lopódzik belé
könnyedén, mint egy madártest,
elfödi a szigorú szókat, a kétes
és a nyilvánvaló vereségeket, s el
a félhomályban a szoba szürke falához
topogva közelítő apró-kis lépteket.
A hatalom idegen, nem öregszik,
amint a meglepetés fegyverei sem
a ritkás dombtetőn lepecsételt
vaskapu mögött. Valami bennem a
kegyelem idejét láttatja áldóan
fölsejleni, mint a nap villanásait
a macska farkán és a szemhéjon; új
léptek alatt hajlik le a fű, de egy
pillanattal később remegve fölélemedik.
Hirtelen színeződnek vörösre a lombok
a félig kiszikkadt víztócsák fölött,
a hűvös tópartot kerülgető ösvények
belüktetnek a szobába a délelőtti,
a pillanatig tartó napsütésben.
Az őszi verőtől fölragyog a patakkal
és a bokrokkal körülölelt házikó.
De a felhőket tovaböködő kékség
s az arcára merevült búskomorságát
magányosan cipelő férfi csupán ezeket a
megőszült dombokat látja s az árnyakat.
Ömlik az eső ránk a teraszon,
vadmadár nyomok a hangafű tövén,
a nyárfák zokognak rothadt rönkök fölött;
akár a halál maga is lehetne ez a
szavak mögé tompuló s még a hajnali
derengés után is bódító megszokás.
Mint az erdőben
a revesedő rönkök:
süpped a hatalmi nyelv.
A mezőről jövet
megáll a férfi: a holtak
jutnak eszébe s a vér,
ahogyan a havas földbe
ivódott az enyhe télutón.
Túl a hatalmi nyelv körén
falucska fénylik újra,
ismerős és ismeretlen
emberek, az együvé
tartozás langyos esőjében
lélegeznek, mint a hajnal
a sövény mögötti agyagban
nyugvó idegen halottak fölött.
Odd Abrahamsen (1924) norvég költő, fordító, irodalomkritikus. Több verskötet szerzője, versantológiák szerkesztője. Szalmájára, termetére nézve, akár a mi Lászlóffy Aladárunk, talán még valamivel magasabb is. Olyannak láttam l984-ben, az oslói rádió ultramodern épülete felé menőben; azóta se találkoztunk... Sulyok Vince ötvenhatos, kint élő barátom és kollégám, a magyar irodalom és egyáltalán kultúránk nem hivatalos norvégiai nagykövetének, az oslói egyetemi könyvtár kelet-európai részlege valóságos vezetőjének közreműködésével, tolmácsolásával cseréltünk eszmét az északi őszhöz illően eléggé fagyos októberi szélverésben, mintegy fölkészülésképpen a rádióban fölvételre kerülő, majd barátian melegre sikeredett beszélgetésünkhöz.
Mi együvé tartozunk, puskázom egy akkorról megmaradt cetliről, a költészet birodalmának nincsenek határai. "Egyetlen útlevele a vers" mondta a termetes norvég, a szelet is túlsüvöltve. Kicsit földhözragadtan sandítottam föl reá, de minek törtem volna meg lelkesedését azzal, hogy a földi birodalmakban nem elég a vers, magam akkor is, mint minden más külhoni utam előtt, hónapokig küzdöttem az útlevélért, hogy eljuthassak a Csoóri Sándor és a magam verseiből Európai hang ez is címmel összeállított közös könyvünk bemutatójára, melyet Vince és Odd fordítottak norvégra. Dicsérte a kelet-európaiak, kivált a magyarok költészetét, hogy az itteni verseknek van magassága, mélysége. A nyugatiaknak nincs. Felszínesek. Nincs tétjük. Hiányzik belőlük a... "megszenvedettség", adtam volna tolmácsom szájába a megfelelő szót, de nem kellett. "Ahogy Nagy Imre bácsi mondaná" mosolydult el Vince, mert ezt a rejtelmes-sejtelmes, csak derengő értelmő szót ő is Csíkzsögödben hallotta-tanulta Imre bácsitól, amikor jó tíz évvel azelőtt, 1974-ben nála vendégeskedtünk. Imre bácsi viszont Évától, a Vince feleségétől azt tanulhatta meg velem együtt, hogy a rántotta nem kap oda a serpenyőhöz vagy a lábashoz, ha fölverés közben egy csorrantásnyi vizet töltünk a tojásba. Hogy mennyi az a víz, azt a matéria mennyisége, a rántotta készítőjének szeme, érzéke, ujjainak, csuklójának rátermettsége, tapasztalata mondja meg. Ezt már csak úgy utólag teszem hozzá, mint azóta elhíresült rántotta szakember.
Nagy élménye volt Abrahamsennek, hogy fölkereshette Pesten Illyés Gyulát, akit nagyon tisztelt. Nobel-díjat Illyésnek! címmel írt cikket norvégül megjelent kötete alkalmából. Nem rajta múlt, hogy nem kapott.
Egy kicsit illyésien próbáltam visszafogni Abrahamsen irántunk való lelkesültségét. Óvtamforma, nehogy úgy járjon, mint az az angol kolléga, aki nem tudván franciául, vagy lehet, hogy fordítva: a francia csak tudogatván angolul, hatalmas hegynek, óriásnak látta azt a franciát, vagy a francia az angolt, akit fordított. Aztán amikor fordítás közben egyre inkább megismerte a nyelvet s mind közelebbről a verseket is, rá kellett jönnie, hogy csak felhő volt, amit addig hegynek vélt. Odd rázta a fejét, hogy nem, elég sok magyar verset ismer ahhoz, hogy, noha nem tud magyarul, ne nézze hegynek a felhőt. (Tudtommal derekasan közreműködött az ugyancsak Sulyok Vince szerkesztette, Adytól Nagy Lászlóig tíz magyar költőt magábafoglaló norvég nyelvű gyűjtemény elkészültében.) Azt már, igaz lelkemre, nem tudom, hogy ő mondta volna-e, ott az oslói szélfúvásban, esetleg éppen a rádiós beszélgetésben, vagy magam jöttem rá fordítgatások közben, hogy az igazi vers még a sokszor nevetségesnek mondható nyersfordításon is átüt, mint ahogy a mély sebből kilüktető vér átüt a tépésen.
Abrahamsenről (nem lévén benne Világirodalmi Lexikonunknak még a pótkötetében, a tizenkilencedikben sem) többet nem tudok. Születési évét, valamint a szűkszavú szakmai tájékoztatást egy norvég lexikonból szerezte be egy kedves filológus lány. Az itt közölt három verset még annak idején, találkozásunk után nemsokára fordítottam Sulyok Vince segítségével. Amolyan elrebegett, halk köszönetképpen. Akkoriban valahogy nem sikerült megjelentetnem.
Rada, foga közt virág,
Lángoló csipkebokorág.
Perdül, le-ledobban,
Repül a haja: méhraj a napban.
Hajlong, kígyózik, szökken föl és le,
Nyakában pénzek füzére
Zörren, akár egy tajtékos zabla.
Félig megdőlve, aprózva rakja,
Megáll, csípőből ég felé nyilaz,
Föl a magasba, hol éjente a Nyilas
Ezüst sasok útját elállja,
Nyílik a lába
S lánysága, a fekete rózsa,
Mintha szelence nyílna-csukódna
S benne vérrubin égne.
Ölelni, csókolni kéne.
Teperném borostyán testét,
Mint a kovács, ha vesztét
Nyerítő csikót dönt le
A földre.
Szólj neki, ne járja,
Fűz, víz és tavirózsa a tánca,
Benne kertek, madarak, ikonok muzsikálnak,
Betege vagyok az illatának.
Anyám, én ebbe beledöglöm.
Hozd ide, feketében táncoljon s nyöszörögjön.
Tollat ide és
kezdődhet máris a számvetés.
A holdas nyárfás éjen át ma
Nyolc beteg ment a másvilágra.
Annyit koplaltak, addig vártak,
Míg hasuk gerincükre száradt
S nevetségessé préselődött
Középen a hunyorgó köldök.
Csupaszok mind s a gennyes
Kelésektől a hátuk enyves,
Vértől sáros szétvetett lábbal várnak.
És szemérmetlensége a halálnak
Mutatja, hogy a szervek
Melyike mire termett.
Bent a sarokban,
Fölírandó, női halott van.
Szőke, karcsú, s láthatja, ki belép,
Teste kitakart, halott édenét.
őrök jönnek és röhögik,
Mutatván ocsmány gondolataik.
Ott fenn
Bronz- és vasórát bongat a menny.
Egy csillag
Bársony órája pillog.
Vén vártorony nemez
Órája neszez.
Gyapjú-órában öreg
Idő remeg.
Papír-óra sercegve
Szakad percekre.
Királyi sírirat igéivelHomokóra perel.
Nővér, ma virradóra
Megállott minden óra.
Tudor Arghezi (1880-1967) Bukarestben született, ott is halt meg. Tanulmányait is ott végezte. Első verse tizenhat éves korában jelent meg. Aztán tizenkilenc évesen kolostorba vonult, hatévi szerzeteskedés után vagy öt esztendeig hol Genfben, hol meg Párizsban élt, órásmesterségből tartotta fönn magát. Hazatérte után újságíróként tevékenykedett. Negyvenhét évesen, első verskötetével, az Illő igékkel (Cuvinte potrivite) egyből a század nagy román költőjévé avanzsált, ha nem a legnagyobbá. Már Dsida is fordított tőle két gyönyörű verset, s Szemlér, Áprily, Jékely, Nagy László, Franyó... Folytathatnám még, hogy ki mindenki fordította. Sokan és sokat. Mondhatni minden jelentős verse megvan magyarul. A háború idején a bukaresti német konzulról írott cikke miatt Târgu Jiuba internálták. Akkor írta a Zsilmenti verseket. Aztán a fölszabadítóknak sem volt valami hálás, valamikor a negyvenes évek végén azt találta mondani: 44-ben csak annyi változás történt, hogy Hitler kiszállt a volán mellől s a helyébe Sztálin ült be. Ezért aztán, s mert túlságosan nagy költő volt, az akkor forgalomba került akarnokok elhallgattatták. És elhallgatták. Miorita (Bárányka) nevet viselő kertes házában méhészkedett, almát termesztett. És árulta is, mint annak idején Németh Lászlóné, a piacon. A békeharc szezonjában utcai felelőssé választották a szomszédai, ahonnan a kerületi, majd a fővárosi békebizottság tagja és ékes szavú fölszólalója lett. Mígnem a Párt látóterébe nem került. Miron Constantinescu, az akkori KB propagandatitkára kocsit küldött érte. Másnap már a Központi Bizottság székháza előtt várta, tárt karokkal, a nagy hatalmú férfiú, hogy mint elveszett s megtalált kincset mutathassa föl magának a Főtitkárnak. "Késett a kocsi" dohogta a már hetvenen jól túl járó vékony dongájú mester. Lehetetlen, megmondtam, hogy hány órára..." "Tíz évet késett, elvtárs."
Sok kedves és még több szarkasztikus anekdota kering mai napig róla. Sajnos a mai románok jórészt inkább csak a róla szóló történeteket ismerik s egyre kevesebben a verseit.
Arghezi mester magyarul is tudott. Hogy hol tanulhatott meg magyarul egy bukaresti román kisfiú a múlt század végén? Természetesen a Székelyföldön és ott is Szentegyházasfaluban. Abban az időben nagyon sok székely lány szolgált Bukarestben, a nyergestetői negyvenkilences honvéd hősök emlékét őrző obeliszkre is ők adták össze a pénzt, a Bukarestben szolgáló székely cselédlányok. Doamna Theodorescunak is volt éveken át egy nagyoláhfalusi (szentegyházai) szolgálója, aki úgy a családhoz nőtt, hogy nyaranként hazavitte magával a bukaresti kis Jancsikát, anyakönyvi nevén Ion N. Theodorescut. Talán még iskolába is járhatott Szentegyházán. Amolyan lógósként, pár hetet, ha túl hosszúra nyúlt a lány szabadsága, vagy ha később kezdődött a bukaresti iskola. Ez a föltevésem az iskoláról csak most sejdült belém, ahogy fölidézem az 1962-ből való májusi vasárnap délelőttöt, amikor a bukaresti repülős emlékmű felé vivő sugárúton becsöngettem a nemtudomhány szám alatti lakásába. Izgalmamban a földszinti szomszédhoz. Mással is előfordulhatott, mert nagyon kedvesen és begyakoroltnak tetsző mozdulattal irányítottak az emeletre. Szelíd mosollyal s kicsit reszketegen jött elém a mester. Tudok-e románul, kérdezte, amint meglátott. Mondtam, hogy tudok, ha nem is valami jól. A hangom mintha valahonnan a hátam mögül jött volna. "Tudok" ,ismételtem elbizonytalanodva. "Én is tudok kicsit magyarul, emberek vagyunk, megértjük egymást", biztatott hibátlan magyarsággal, az "emberek" szót zárt e-vel ejtve, mint a szentegyházasiak. Reszkető kezével hosszasan szorongatta az enyémet, csak akkor engedte el, amikor bemutatott egy már ott lévő vendégének, az egyik kiadó közismert lektorának, akit egyben el is bocsátott, de az megkérte, hogy maradhasson. Maradt is, sőt még azután is, amikor jó két óra múltán eljöttem. "Nagyon rendes, kedves ember a maguk kultúrattaséjuk", mondta románra fordítva a szót, és hellyel kínált egy szép ülőalkalmatosságon. Rájöttem, hogy magyarországinak vél. Mondtam is, a kultúrattasé valóban kedves ember, magam is ismerem. (Szomszédfalumbeli volt, a későbbi megfuttatott kolozsvári főkonzul: néhai Vékás Domokos.) De én idevalósi vagyok. "Domnu Sandor kolozsvári, romániai magyar költő", erősített meg állampolgárságomban a lektor. "Kolozsvári", ismételte Arghezi. Még most is hallani vélem vékonyka vibráló hangját. "Én is jártam egyszer Kolozsváron, 1921-ben. Szép város, szép magyar város." "Volt", sietett most már a mester segítségére a szolgálatkész lektor, aki végig ott ült és csak néha-néha segített ki derűsen egy-egy nyelvi kátyúból. (Te jó isten, képedek el így utólag, egy életnyi, már-már vérembe rögösödő tapasztalattal a hátam mögött. Az a lektor vajon melyikünkért ülte végig velünk a vasárnap délelőttöt? S milyen jól volt informálva. Nemrégiben tudtam meg, hogy valamikor éppen akkortájban volt egy rendkívüli Központi Bizottsági gyűlés egyetlen napirendi ponttal. Szorongva gyülekeztek a mit sem sejtő elvtársak, amikor kinyíltak az oldalajtók, kinek-kinek pezsgővel telt pohárt kínált a sikkes palotapincérsereg, aztán kinyílt a főajtó és, ugyancsak pezsgős pohárral a kezében, megjelent maga a Főtitkár elvtárs. Boldog mosolyát széthintve a tagok közt, állítólag azt mondta volna: "Csak azért gyűltünk össze, elvtársak, hogy megosszam az örömöm. Ma délelőtt kaptam a hírt, hogy Kolozsvár lakosságának egy százalékkal több mint fele román. Proszit!"
Aztán még azt is mondta Arghezi: Nagy szerencsénk volt nekünk magyaroknak, hogy mindig közelebb voltunk Rómához. Ez így hangzott el, eljövőben már akkor, az utcán lejegyeztem. És azt is mondta nem tudom hányadik grammatikai vétségem miatti szabadkozásomra: Nem tesz semmit, ő is elfelejtett magyarul, pedig úgy megtanult volt, hogy ősszel, amikor visszajött a Hargita alól, az iskolai névsorolvasáskor "jelen"-t mondott "prezent" helyett, és még azt is hozzátette: "itt vagyok!" Ebből a "jelen"-ből, ebből a tipikusan iskolai szóból bátorkodom úgy vélekedni, hogy csak járhatott valamicskét magyar iskolába, mert kirándulásokra is emlékezett. A homoródi borvíznél is járt. "Jártunk kirándulások", így mondta. "Franciául se tudok valami fényesen, pedig hosszú évekig éltem köztük", vigasztalt tovább. Ha az ember befogódzik egy nyelv igájába, elég teher azt húzni, életre szólóan elég. Örömnek is elég. Olvasni is elég csak a Bibliát és Baudelaire-t. A többi fölösleges." Aztán mégiscsak biztatott, hogy olvasnám föl a Szomjas vagyok c. versét, melyet magnószalagról másolt kéziratból fordítottam. És magyarul jelent meg először nyomtatásban, mert a fővárosi szerkesztők, lektorok valami gyanús mögöttest sejtettek a szelíd szerelmes versben, mert úgy végződik: Mindenből elegem van, jóból és rosszból: kazlak. / Rád vagyok éhes, téged szomjazlak. Kit szomjazhat vagy mit egy nyolcvanon felüli öregember?! "Megvan-e még a borvíz?", kérdezte még, amikor búcsúzkodtam. S kérte, ha arra járok, gondoljak rá, és igyam egy csuporral az egészségére. Azóta is ahányszor arra járok, mindig rágondolok és iszom, halóporában is, az egészségére, ha módom van rá... És elmondom a föntieket alkalmi fuvarosaimnak, útitársaimnak is. Mert nem akármilyen forrás az a homoródi. Bereckből Vásárhely felé tartóban, pár nappal halála előtt ott ebédelt Petőfi Sándor. 1956 szeptemberében meg abban a tisztességben volt részem, hogy én csurgathattam tele a csuprot magának Tamási Áronnak.
Nem akarom Arghezit magyarrá spekulálni, csak azt adom tovább, amit magam is hallottam, hogy az írói neve: az Arghezi is mintha az Erkediből származna, talán a szolgálólány nevéből, talán máséból szabta volna magára, hogy most már le se vethesse, amíg csak él a román nyelv, s az olvasó csak ámuljon, hogy Arghezi szavai úgy járkálnak a bölcsőtől a koporsóig feszülő verssorokon, mint az artisták a drótkötélen; már-már szemünk elé kapjuk kezünket az iszonyattól, halljuk a sikoltást is, de a zuhanás elmarad, mire fölleskelünk ujjaink rácsai közül, már groteszk mosollyal s kalapot lengetve integetnek, zsebre dugott kézzel, bokájuk összeütve fordulnak meg és zordon ábrázatot mímelve fenyegetik a gyöngébb idegzetűeket; máskor a sürgönyhuzalokra települt fecskék, a kupáscserepeken sorjázó verebek természetességével, gátlástalanságával csivognak, csivitelnek, vagy a téli ablakpárkányokról morzsát, magokat szemelgetnek alázatosan; hosszú teleken fagyott madárként koppannak a fagyos földre vagy valakinek a képébe; vörös szegfűt virágoznak a szenteltvíztartóban s a börtön dohos odúiban; óraingára kapaszkodó tücsökként cirpelnek hol a mennyország, hol a pokol kapui előtt. Hajnalainak isten, alkonyainak tömjén és mirhaillata van.
Személyében leginkább egyik öreg nagybátyámra hasonlított, aki vasárnap délutánonként fehér ingben, fekete mellényben üldögélt annak idején a kapu előtt, s míg reszkető kézzel ostort font a köré sereglett gyermekek örömére, mintegy az ostorfonás melléktermékéül, csodálatos világot rakott össze a legkézenfekvőbb igékből. Bizonyára úgy ül most Arghezi is egy örök kapu előtt, gyönyörködik a tücsök nótájában, s ha alkonyattájt írni támad kedve, Gábor arkangyal gyújtja a gyertyát, cigarettáról maga Belzebub gondoskodik.