Természetesen nem tudom, hogy milyen a székely mondat. Tudom (tudni vélem), milyenek Tamási mondatai. Szabédi László, aki születésekor és ifjúságában a Székely nevet viselte hogy aztán a Mezőség és a Székelyföld (Marosszék) határán fekvő Szabédot vállalja származási-kötődési helyéül , remek meghatározásokba rögzítette lényegi észrevételeit Tamási Áron novelláinak, illetve hőseinek "fortélyos párbeszédéről". (Például: "formája kérdés, tartalma titok".) Ugyancsak ő írta le, véleményem szerint mindmáig a legpontosabban, hogy Tamási stílusa miképpen kapcsolódik szülőfalujához, Farkaslakához, az ott beszélt nyelvhez. 1942-höz, a Termés-tanulmány korabeli állapotokhoz viszonyítva biztosan változott némiképpen a farkaslaki nyelvhasználat, a Tamási-prózáról, a Tamási-mondatokról megállapított esztétikai (és nyelvészeti) igazságon azonban aligha kell igazítani, fél évszázad múltán. Nem állom meg (most sem), hogy ne idézzem a Szabédi adta jellemzést: "...mondatainak tagolása, a hangsúlyok elosztása híven követi a természetes beszéd lélegzetvételeit. Valamennyi írónk közül őt lehet legkönnyebben hangosan olvasni s hangos olvasása közben nyilatkozik meg legvilágosabban székely csontváza: önkéntelenül énekli az ember. Fogalmazása titkára is így derül fény: szavait oly rendbe illeszti, hogy a belsejében kedvesen zengő ritmusokhoz és dallamokhoz melyekhez lelkében egy egész világ fűződik! pontosan igazodjanak. A gondolat ezért nem szenved, de világos, hogy nála a gondolattársítás olyan mágneses mező erővonalai szerint igazodik, melynek logikai alkatát erősen befolyásolják zenei tényezők. Ez a kedves zene mindenesetre legértékesebb ajándéka Tamásinak és kincse magyarságunknak."
Hasonlóképpen Tamási ajándéka ha nem is a novelláké, de az Ábel-trilógiáé s nem utolsósorban publicisztikai írásaié az az európai, sőt amerikai tapasztalatot is magába olvasztó szemlélet, ami túlmutat a fortélyos párbeszéden, sőt a "pogány katolicizmuson" is. És Tamási Áron ebben az ajándékozásban nem maradt egyedül a székely világban, a székely világból jött magyar írók, költők között. Ha Kányádi Sándor versmondatait a Szabédiéhoz hasonló beleérzéssel elemeznénk, az A mi utcánk közvetlen közelében rá kellene térnünk a Nagyküküllőre, hiszen itt (már 1956-ban!) poétikai meglepetés éri az olvasót: "Pedig tudjátok meg:/szép szelíd hegyek/öléből,/jószagú fenyők/tövéből/fakad, és úgy foly,/akárcsak egy Neruda-verssor:/szabadon, s mégis mértéket tartva." A Pantha rhei, A ház előtt egész éjszaka vagy a Vannak vidékek ciklus egyszerre jelenti a szűk lehetőségeket (egyénnek és közösségnek) s a tág perspektívát a Nagygalambfalváról indult poétának. Farkas Árpádról, a Mikor az öregemberek mosakodnak és az Alagutak a hóban költőjéről se feledjük, hogy "iskolái" Firenzébe is elvezették, s nem hiába járt "európa kivilágított ablakai" alatt. Király László "a régi mesterek" mellett már fiatalon Armstrong rekedtes hangját és trombitáját is meghallotta.
Bevallom, a mondatok ilyen összhangzattanát kívántam kihallani az 1997-ben útjára indított Székelyföld számaiból; és most, már a harmadik évfolyamból visszatekintve, nyugodtan mondható el, hogy az ifjú és idősebb szerkesztők, állandó munkatársak a regionalizmust nem állítják szembe mondjuk Szilágyi Domokos vagy Kovács András Ferenc régi vagy új játékaival. Miért, hogyan is tennék, mikor Ferenczes István (aki Csíkszeredából főszerkesztőként jegyzi a lapot) már 1976 novemberében "apokrif nekrológban" búcsúzott Szisztől... Tanulságos lapszámról lapszámra követni a tehetséges pályakezdő prózaíró György Attila olvasónaplóját; azt, ahogy szembesül Krúdyval és Buñuellel, Kazantzakisszal és Sólem Áléhemmel, Jung Changgal és Stanislaw Lemmel, Jorge Amadóval és ismét Krúdy Gyulával.
Aki csak a Székelyföldet olvassa, az is felfedezhette már a Gyergyóból jött Kelemen Hunor prózáját s a nála is fiatalabb költőt, az udvarhelyi (Tamási-ösztöndíjjal Kolozsvárra érkezett) Balázs Imre Józsefet. A Látó, a Korunk, a Helikon olvasói már korábban ismerkedhettek velük. Most, a marosvásárhelyi Mentor Kiadó jóvoltából mint kötetes szerzők (Kelemen Hunor egy sikeres verskötettel a háta mögött) vizsgáznak nem csupán "székelységből", hanem próza- és versmondataikkal mindenekelőtt.
A madárijesztők halála című, Kelemen Hunor könyvének érdemi részét kitevő kisregényben akadok rá ezekre a mondatokra: "Én még nem tudom, miként lesz, de illúzióim nincsenek. Nyugodtan ülök az erkélyen és bámészkodom. Gyönyörű a panoráma. Évente többször elutazom, szeretek belakni minél több vidéket. Egyetlen helyhez sem köt végérvényesen semmi. Bármikor meg tudok állni, irányt változtatok, és visszapillantás nélkül utazom tovább. Tudom, hogy eljön majd a nap, amikor én is csóválni fogom a fejem, akárcsak nagyapám, mert lesz néhány dolog, amit nem fogok érteni." Az elbeszélő azóta, a regényidő szerint is, úgy utazik már, hogy folyton visszapillant, mert az érthetetlen dolgokat is szeretné megérteni. Hogy mit lehet pontosan megérteni a vele-körülötte történtekből, hogyan lehet ezeket a történéseket mások számára is érthetővé vagy éppen elfogadhatóvá tenni, abban nehéz határt szabni. Mindenesetre, a menekülő-utazó csóválhatja a fejét, akárcsak a nagyapa.
Mert egyfajta többféle menekülés, egyszemélyes és páros menekülés története A madárijesztők halála (1998). Helyrajzilag nem rögzíthető bizonyossággal, noha szó van benne a Sóvidékről, a tengerről, a Dunáról a Mississippiről, az Amazonasról és a Nílusról is (ez utóbbiakat, igaz, az elbeszélő sosem látta). Az időhatárok már jobban kijelölhetők: a gyermekkori emlékek közül erősen tolul fel az "indián hétköznapokba" beleszóló felnőtt akarat, amikor "büszke úttörőknek maszkíroztak bennünket, majd a város főterére vezényeltek"; a pioníroknak kiosztott, "párt küldte" egyforma csomagok mellett ("Hát, ennek a pártnak semmi fantáziája sincs, állapítottam meg") az Istenként tisztelt-szeretett tanítónéni ("...arra kért, hogy ilyet ne mondjak többé, mert még baj lehet belőle") és a kérdésekre kitérő válaszokat adó apa szavai ("Ne tudd meg fiam!") finoman korjelzőek. A menekülését mesélő főhős aztán egy-egy olyan újabbkori kulcsszót is elejt, mint Gorbacsov, Szarajevó, "valami forradalomféle", "Ajrópa ház". A cselekményben nagyobb részt kér az embercsempésszel való találkozás és a tragikus kaland a határon, amelynek egyetlen túlélője az elbeszélő.
Korántsem hagyományos, ifjúkorian romantikus bár szerelmekkel és szerelempótlékokkal fűszerezett kaland tehát A madárijesztők halála. Nem tehetségpróbáló stílusgyakorlat, Krúdy nyomán, noha a város utcáit betöltő halk zongoraszó, a zongoránál ülő ősz hajú, fáradtnak látszó nő akár Szindbád-motívumnak tűnhet. De ebben a városban tanulja meg a mesélő, "hogy a szabadság elsősorban önuralom". Vagy mégis (ezredvégien) Krúdy nyomában járunk? "Nem akartam semmi mást, csak ott lenni, ülni és hallgatni, hátradőlni, fejemet Yvette ölébe tenni, nem beszélni semmiről, sem tegnapról, sem máról, nem gondolni a holnapra. Borozni késő éjszakáig, majd ágyba bújni és összenőni. Nem volt kedvem a szavakhoz: velük akkor már nem lehetett semmit sem mondani. Fölöslegessé váltak, mint a madárijesztők télire. A halk zene volt a fontos, a nemistudomkiénekel, kijátszikdögösbluest, sírásrakésztetődzsesszt. A tekintet volt a fontos, a mozdulat, a fejbólintás, a bor lassú kortyolgatása, a simogatás."
A "hűvös kelet-európai hajnal" egyaránt magával hozza a fabulációt és a csendes kivárást. "Csak jöjjenek a szavak és legyen belőlük mondat. Addig kell várnom, amíg rám találnak. Nem megmagyarázni semmit, csak leírni, úgy, ahogy történt, ahogy az emlékezetben megmaradt. A szavak biztosan rám találnak. Akár véletlenül, akár egy titkos terv részeként."
Kelemen Hunornak érdemes várnia a szavakra. Mondat lesz belőlük. Inkább krúdys-kosztolányis, mintsem tamásis. De olvasásra, meghallgatásra igencsak érdemes mondat amely ránk talál.
Ha a prózától (megszokásból is) elvárjuk, hogy legyen hegy- és vízrajza, a versnek ez nem kötelessége. Amikor Balázs Imre József bemutatkozó (Forrás-) kötetében Földrajzot ír, ilyen egyszerűen teszi:
próbáltam átgyúrni a paplan ráncait
új térképet alkotni
az ágyon ahonnan felkeltél
de tudhattam volna
a térképet nem alkotják
a térkép valami lenyomata
holnap vasalni fogok
Semmi tudós hivatkozás szélességi és hosszúsági körökre, látványos, hangzatos utalás fenyvesre, forrásokra. Egyszerű kijelentő mondatok, a lehető legtermészetesebben, a legközvetlenebbül, pátoszmentesen. Mint aki sokat tapasztalt (22 éves már! és elvégezte a BabesBolyai bölcsészkarát), sok fogadkozást hallott, sok felületességgel bizonyára versben is találkozott ("Felszínesség, fedélzet, futóhomok,/és mindemellett: jól bevált fortélyok"), kényes a szavakra, mondatokra.
megbízható mondatokkal
rakod körbe magad
hogy mindig kézügyben legyenek
mígnem elborítnak lassan
az ünnepi kifényezett mondatok
a rezignált porckopásos mondatok
a vádoló vádlott védtelen gügyögő
alkaioszi sóvár könyörtelen kérdő
tántorgó ittasult mondatok -
A veszély tehát még őt, az ifjú lírikust is fenyegeti; a legbiztosabb, ha szavak nélkül dúdol, a hasznos mondatokat pedig nos, a hasznos mondatokat
hát felmarkolod őket
s leballagsz a meghitt
korszerű kukákhoz
a végső dobás előtt
elválasztod papír- s üvegmondataid
a műanyag mondatoktól
Lehet, nemzedéki elfogultság szól belőlem, amikor Balázs Imre József kiváló költői indulását, a "porckopásos mondatokat" gyártóktól való tudatos elhatárolódását a Forrás első nemzedékének legjobbjaihoz mérem. Amit ugyanis legfiatalabb kötetes poétánk ars poeticájaként fogadhatunk el (az 1998-as Ismét másnap hátsó borítóján áll, prózában), az számomra legalábbis összevág a harminchét éve történtekkel. Az eseményt Balázs Imre József maga teremti, ám korántsem külsőségekkel. Meggyőződéssel vallja (és gyakorolja!), hogy az eseményeknek "elébe kell menni egy csodálkozásnyival, egy kérdésnyivel. Aki kérdez, az figyel. Aki figyel, az gyűjtöget. Szavakat, fintorokat, helyzeteket, bármit, amit egyébként elhasználna vagy észre sem venne. Aki kérdez, az, még mielőtt kérdezne, felül a legutolsó autóbuszra, és tekintete egészen véletlenül a visszapillantóra téved." Így gyűjtögetett Lászlóffy Aladár és Szilágyi Domokos, így néztek abba a bizonyos visszapillantóba. A Lánycsapat, záporral mintha egyenesen Szilágyira nézne vissza (Lányok az autón), a Szemlélődés, az Úton falak mentén vagy a Villanyoltás előtt 13 Lászlóffy Aladár korai szerelmes verseire bár Balázs Imre József mindkettőjüknél halkabb, visszafogottabb, és már első kötetében pontszerűbb lírára törekszik. A "Ki viszi haza a buszsofőrt?" ciklus a még pályája elején álló Hervay Gizellát juttatja eszembe (itt egyébként a riportszerűség erősebb, mint a líraiság). Balázs költői játékai viszont Kovács András Ferencig vezetik a költészetben-emlékezőt; a szellemes-ironikus románcok és "librettók" (Salátabár a lelked, Galagonya, A törődött áriája) azonban ugyancsak nem lemásolják, megismétlik KAF-ot, hanem a szerző saját humorát, tudását, költői és közéleti bátorságát, vértezettségét tanúsítják.
Ha már földrajzról, székelyekről, mondatokról volt (van) szó, zárásul épp egy "Ha már" kezdetű részt idézek az Improvizációk magán- és mássalhangzókra című Balázs-versből:
Ha már kövülsz a tájba,
Raúl, a hír se vár ma.
Ha még a csizma szúr.
(Persze nem csupán írni olvasni is meg kell tanulni. Ahogy a nevezettek, székelyek és nemszékelyek, Tamási Árontól KAF-ig és Balázs Imre Józsefig egyformán magyar, erdélyi költők, írók megtanultak. Nem "kövülve" a tájba, ám tisztelve, szeretve azt még ha ilyen-olyan okokból távolabb kerültek a Hargitától. És eldobták a műanyag mondatokat.)