Kedves Péter, bevallom, hogy zavarban vagyok. A professzor úr úgy érzem, nehéz feladat elé állított, megpróbálok felnőni a feladathoz. Szombaton kaptam meg kedves leveledet, és most vasárnap, már éjfélt is elütötte az óra. Csend van, családom zajos tagjai lepihentek, az én kedves Katám itt ül velem szemben, és pisolyog, mosolyog, vajon-vajon sikerülni fog-e nekem. Vágjunk bele.
Idő: öt évvel ezelőtt, egy szép nyári délután, az épülő sötétpataki csángó ház, a Vaskóé, annak az udvara. Gerendacipelés közben egy pipa dohánynyi szünetre leülve beszélgetünk. A kezdődő barátság, amit íme, az idő is hosszan tartónak jósolt, természetesen felteszi első kérdését. Ki volnék én? Tudod, Péter, egy konok székely kölyök, akinek gyökerei mélyen az ősi székely földben elágaznak, keményen itt megkapaszkodtak. Ősi székely család sarja vagyok, valahol a múlt ködében, talán. Üknagyapám addig jeleskedett a kardforgatásban, amíg kutyabőrre is szert tett. Időközben hát családi vagyonukat gyarapítgatták, olyannyira, hogy nagyapám már mindig úgy emlegette, hogy tehetős, birtokkal rendelkező kisnemesi székely család vagyunk. A birtokkal való bajlódás mellett, úgy tűnik, a tollforgatás sem volt éppen olyan nehéz, hiszen nagyapám s végül én is pedagógus pályára léptünk. Felsőcsernátonban születtem, 1946. április 26-án, a marosvásárhelyi pedagógiai főiskola végzettje vagyok, Málnás faluba kerültem tanárnak 1973-ban, és úgy érzem, pedagógiai pályafutásom legszebb tizenkét évét töltöttem itt el, később, 1985-ben a sepsibükszádi iskolához kerültem mint iskolaigazgató, és egészen 1996-ig itt tevékenykedtem.
Itt, azt hiszem, egy kis kitérőt kell tennünk, tudniillik a sepsibükszádi iskola 1928-tól az Olt mentén egyetlen fennmaradt Mikes-kastélyban működik jelen pillanatban is. A kastély tulajdonosa végül is utolsó tulajdonosa Mikes Árpi, a Mikes család utolsó férfi sarjadéka volt, tőle vette meg a falu közadakozásból az iskola számára az épületet. Amikor idekerültem mint igazgató, romos állapotban találtam az épületet, úgy éreztem, hogy ezt a történelmi és kulturális értéket akármilyen formában meg kell menteni, erre koncentráltam minden fizikai és szellemi erőmet, és hál'Istennek hat év kemény munkája után sikerült eredeti történelmi formájában feljavítani, megmenteni és az iskolát úgy átalakítani, hogy az épület külső formáján egyáltalán nem változtattam, mégis modern és funkcionális oktatási központtá tudtam átalakítani. Talán ezt értékelték az emberek akkor, amikor a '96-os választások előtt felkértek, hogy vállaljam el a polgármesterséget. Nagyon sokat gondolkoztam ezen, hisz én úgy érzem, és akkor is úgy éreztem, hogy pedagógus vagyok, de talán apámtól örököltem azt a tulajdonságot, hogy a közért tenni kell, és végül úgy döntöttem, hogy ha már a felkérést megtették, akkor elfogadom. Így vállaltam el a polgármesteri jelölést, és azóta a község polgármestereként tevékenykedem.
Hidd el, kedves Péter, bármennyire is jeleskedő polgármester vagyok, de annak az anekdotaszámba menő elképzelésnek, amelyen annyiszor elmosolyodtunk, a kis teheneknek való bugyogóféle szereléknek a megoldását még mindig nem találtam meg... Sajnos azóta is minden reggel és minden este a fel- meg levonuló csordák rondítják a nemzetközi utat, és ha majd errefele jössz még, bizony kerülgetned kell az általuk elpotyogtatott ajándékot, mert úgy érzem, hogy ez egyelőre még anekdota marad, megoldás nem körvonalazódott sem számomra... nem találtam még olyan elképzelést, amellyel ki lehetne küszöbölni. A falu lakosságának egyik fő megélhetési lehetősége az állattartás, ez beleillik a képbe, ezt segíteni kell, nem lehet közelebbről sem azt a több száz tehenet a falu utcáiról, a főútról kitiltani, még kerülő úton sem, úgyhogy egyelőre el kell ezt tűrnünk. Adott helyzet, bele kell illeszkedni, evvel együtt kell élni. Több alkalommal elmeséltem azt az elképzelésünket, amelyet végül is nevetgélve közösen alakítottunk ki, a vendégeinknek, sőt magyarországi barátaink még videofelvételt is készítettek az estefelé hazavonuló csordákról, úgy premier plánban, ahogy az megtörténik, ők is megmosolyogták azt.
Végül is nem adtam fel teljesen a harcot, mert arra az évszázados idillikus faluképre, ami a napi fel- és levonuló csordákra vonatkozik, volna ötletem, megoldási lehetőségek, azonban, sajnos, a jelenlegi konjunktúrában ezek egyelőre utópiák maradnak, többek között az egyes kerülőutakat építeni és kialakítani, a házak hátánál csordakijáró lehetőséget biztosítani, viszont a mezőgazdasági területek annyira behúzódnak a házak és a kertek végéhez, hogy a gazdák hallani sem akartak arról, hogy ezeket a területeket ők feladják. Még hat méter szélességben sem, ahol végül is ezeket a kijáró utakat meg lehetett volna építeni. Más ötlet: a kintháló csordák létrehozása, vagyis a tehenek a legelőn tartózkodjanak tavasztól őszig, így lehetséges a mindennapi ki- és bejárás felszámolása, viszont ez megint nagyon nehezen megoldható. Hisz ebben az esetben a gazdák olyan személyeket kellene hogy alkalmazzanak, akik naponta megfejik a teheneket a kintháló csordában, és haza is szállítják a tejet. Tehát egyelőre ez is elképzelhetetlen, mert János bácsi és Juliska néni hozzászoktak évtizedeken keresztül ahhoz, hogy reggel mielőtt elindítjuk a tehenet, megfejjük, itthon este a csordát hazavárjuk, úgyszintén megfejjük a tehenet, és ügyesen kis bögrével elvonulunk reggel is, este is a tejcsarnokba, ez végül is egy szórakozássá vált, ezt ők szeretik, még a csarnokból hazafelé vagy arrafelé a kománéval vagy a komával egy-két szót váltunk, még az élelmesebb kiskocsmákban a pohár pálinkát is megillogatjuk, és ez így megy. Harmadik ötlet: talán a legközelebb álló és a közeljövőben a legkézenfekvőbb megoldás az volna, hogy minden reggel a csordakivonulás után és minden este a csorda hazavonulása után egy közszolgáltatást végző autóval a főutat lemossuk, ehhez viszont szükségeltetik az infrastruktúra kiépítése, a falu csatornázása, mert végül is nem ildomos dolog, azt a vízmennyiséget, ami megtisztítaná az aszfaltot, csak úgy az út mentén lefolyatni, hová, merre, valakinek a sáncába vagy valakinek éppenséggel az udvarára.
Ezek motoszkálnak a fejemben, de mindaddig, amíg valamelyiket ezek közül meg tudjuk valósítani, addig, hidd el, Péter, sokszor kell még sasszézni a műúton...
Na és most jön Katica, aki földrajzilag a tájba belehelyezi Málnás községet. A község öt településből tevődik össze, és ezek a települések mind hegységek közti medencékben helyezkednek el. A legészakibb fekvésű település Sepsibükszád, amely Hargita és Kovászna megye határán található, és tulajdonképpen a Dél-Hargita hegyvonulata (vulkanikus hegység), valamint a Csomád-hegység, délen pedig a Bodok-hegyvonulat zárja közre. Málnásfürdő és Málnás falu már a gyűrődéses hegységek között helyezkedik el. Mikóújfalu, amelyik a két falu között található, szintén az Olt teraszának a folytatásaként, egy szűk kis hegyközi medencében található. A község nyugati részén van Zalánpatak, mely teljesen elszigetelt a községtől, hegyi utakon lehet átjutni, és a Bodoki-hegyvonulatnak egy kis medencéjében helyezkedik el. A bükszádi medence besüllyedéses, vagyis tektonikus keletkeztésű. Jellegzetessége a tájnak a hőinverzió, amelynek következtében a növénykultúrának a váltakozása és övezetes megoszlása is észrevehető. Kiegészíteném annyival, hogy Málnás község Kovászna megye legészakibb települése, határközség Hargita megyével. És most következzenek a számadatok. Közigazgatásilag Málnás község öt településből, öt faluból tevődik össze, községközpont Mikóújfalu, hozzátartozik Sepsibükszád, Málnás falu, Málnásfürdő és Zalánpatak.
Talán, ha érdekes, következzék egy rövid történeti áttekintés a községet alkotó falvakról. És kezdeném Sepsibükszáddal. Fiatal településnek nevezhető, hisz 1782-ben a Mikó grófok hozták létre a falut, olyan értelemben, hogy a Mikóújfalu határában működő üveggyárat áttelepítették Sepsibükszádra, hisz itt, ezen a környéken az üvegkészítéshez és üvegolvasztáshoz szükséges nagy kiterjedésű bükkerdők adva voltak. Ebből kifolyólag minden lehetőség megteremtődött arra, hogy itt egy üveggyárat lehessen létrehozni, manufaktúrát, ami végül is nemcsak a grófi birkokok mezőgazdasági jövedelmét egészítette ki, amely aránylag vékonyka volt, hanem lehetőséget teremtett arra, hogy olyan kézműipar alakuljon ki, amely végül is létrehozott egy települést, egy falut, és ez a közel 250 esztendő, ami Sepsibükszádnak a történetét is magában foglalja, mindez az üveggyár létrehozása és működtetése köré fonódik.
Mikóújfalu még fiatalabb. Utalás van erre a nevében is. Az ún. Nagypatak forrásvidékén az óriási bükkerdők védelme alatt elszórtan telepedtek meg a 18. század elején portyázó rablócsapatok, amelyek a Sepsiszentgyörgyöt Csíkszeredával összekötő út mentén fosztogattak, zavarták az utasokat, kirabolták őket, és ezért hosszú időn át a közlekedés nehézkessé vált. 1812-ben a gyergyószentmiklósi és csíkszépvízi "Communitas" kéri, hogy a Tusnád és a Málnás közti út mentén egy-egy puskalövésnyire az erdő vágattassék le a tolvajok miatt. Így történt az, hogy Mikó Miklós, aki ennek a területnek volt a tulajdonosa, határozatot hozott arra, hogy ezeket a szétszórtan lévő, tolvajlással és rablással foglalkozó lakósokat erőszakkal gyűjtsék össze és telepítsék le, költöztessék le a főút mellé. Meg is történt ez, és így jött létre Mikóújfalu.
Málnás faluról már az 1312-es évben írott dokumentumok léteznek, tehát régebbi település.
Málnásfürdő a gyógyvízforrásai, borvizei, valamint balneológiai adottságai révén a múlt század végén kezdett kialakulni.
Zalánpatak keletkezése és az üveggyártás megint összekapcsolódik. Az 1600-as években egy üveghutát hoztak itt létre, amely végül is megteremtette maga körül a települést is. Nagyon találó és ide kívánkozik Orbán Balázsnak a megjegyzése, hisz valahol fémjelzi az említett települések létrejöttét, amikor azt írja, hogy "a füstölgő sötét gyár adott létet a falunak, és ekképp teremté a lelketlen a lelkest, gyár gyártá a falut, amelynek helyén még évtizedekkel ezelőtt is elhagyatott vadon terült el".
A képlet egyszerű: a természeti adottságok + jól elképzelt, jó irányba elmozduló iparosodási óhaj = települések létrejötte.
És most merüljünk el egy kissé a jelenlegi statisztikai adatokban. A község összlakossága 5162 lélek. Ez a következőképpen oszlik meg falvanként: Mikóújfalu 1968; Sepsibükszád 1896; Málnás falu 682; Málnásfürdő 446; Zalánpatak 159 lakos.
A lakosság etnikai összetétele nagyon tarka. Végül is ez magyarázható azzal, hogy az itt létrehozott és működtetett üveggyárak szükségszerűen vonzottak ide szakembereket, szakmunkásokat, olyanokat, akik az üvegmegmunkálásnak mesterei voltak. Ezek viszont külországból érkeztek, Európa minden részéből. És így telepedtek meg magyarok, románok, németek, olaszok, tótok, szerbek. Egy részük kőfaragó, egy részük üveggyártó mester. Másrészt pedig a kiszolgáló alkalmazottak. Erre utalnak a család- és helynevek is, mint például a magyar származású család- és helynevek. Családnevek: Antalka, Antal, Kölce, Erdős, Domokos, Ábrahám. Helynevek: Fenyőfarok, Feketepatak, Verespatak, Barnató, Nagyhegyes, Kishegyes, Kerekzsombor, Tóbérce, Döngő és így tovább. Román származású családnevek: Orza, Nyáguj, Bogdán, Ágra, Száfta. Helynevek: Burgyépatak, Kaszta, Butuk, Szeretula, Lopáj. Német származású családnevek: Müller, Májer, Hanzi, Bépel. Tót származású családnevek: Pirámpel, Renyák. Olasz családnevek: Gyakomelló, Gyentilló, Defrancseszkó. Idővel természetesen ezek a családok elmagyarosodtak, úgyhogy az 1992-es népszámlálás alkalmával a lakosságnak 99 százaléka magyar nemzetiségűnek vallotta magát. Vagyis a nemzetiségi összetétel a következőképpen alakul: 47 román, 7 cigány, és a többi mind magyar. A vallásfelekezeti megoszlás úgyszintén igazolja a lakosság demográfiai megoszlását is, éspedig: Sepsibükszád és Mikóújfalu túlnyomórészt katolikus települések (előbbiben 29, utóbbiban 56 református él). Málnásfürdő és Málnás falu református. Zalánpatak megoszlik: fele katolikus, fele református. Nagyon érdekes és egyben örvendetes, mondjam azt, hogy szociológiai jelenség is az, hogy a község lakossága stabilizálódott. Olyan értelemben, hogy az elvándorlási folyamat, ami évtizedekkel ezelőtt eléggé nagyarányú volt, most megfordult. Vagyis létezik az utóbbi tíz évben egy olyan folyamat, amit én visszavándorlásnak, visszatelepülésnek nevezek, pozitív jelenség, hisz egyrészt a városon megszűnő munkahelyek, másrészt pedig a község gazdasági lehetőségei, valamint a visszaadott földterületek felkínálta lehetőségekkel magyarázhatók, és ez maga után vonja azt is, hogy a lakosság koronkénti megoszlása is stabil. Vagyis a fiatalok az utóbbi időben nem veszik a hátukra a hamuban sült pogácsával teli kis batyut, és nem vándorolnak el a városok felé, vagy éppenséggel határokon kívüli munkalehetőségeket keresve, hanem itt helyben, a község területén, a falvakban próbálnak megélhetési lehetőséget teremteni maguknak, magyarul mondjam úgy, hogy itt próbálnak megkapaszkodni. Ez kimutatható azokból a statisztikákból is, amelyek azt igazolják, és erre konkrét példákat is fogok mindjárt mondani, hogy, és én ezt mindig úgy fogalmazom meg, "a házasságok helyben köttetnek". Polgármesteri tevékenységem alatt 51 házasságot celebráltam, amiből egyetlenegy volt olyan, ahol a lányt községen kívülről hozták, a többi 50 házasság alkalmával a fiú is, a lány is vagy ugyanannak a falunak a szülötte volt, vagy éppenséggel a szomszéd faluból kapaszkodtak össze. Ez egy nagyon érdekes és nagyon örvendetes jelenség, mindig úgy magyaráztam ezt, hogy az a fiú és az a lány, amelyik falun belül köti meg a házasságot, ott végül is létezik egy mama, papa, létezik egy após, anyós ugyanabban a faluban, mind a kettőnek van egy bizonyos gazdasága, ha a két fiatal összekapaszkodik, végül valamikor a két gazdaságból egyet hoznak létre, egyesítik azt, és valahol egy megerősödött lehetőség, az hogy ezek itt maradnak, hogy a gyerekeik is itt maradnak, hogy ezeknek a gyermekeknek itt létezik iskolájuk, és ezzel magyarázom azt, hogy a lakosság létszáma a község szintjén és a falvak szintjén is stabilizálódott, sőt az utóbbi időben, években a lakosság létszáma lassan emelkedik. Ezzel magyarázható az ún. hazavándorlás vagy visszavándorlás. Végül is a fiatalok, középnemzedék és idősebbek megoszlása is, számbelileg is, ebből a stabilizálódott helyzetből kifolyólag állandósult. Van egy dolog, amellyel a statisztikai adatok is engem igazolnak. Az, hogy a születési és a halandósági arány sajnos még mindig negatív a születési arány rovására. Ahogy a pap szokta megfogalmazni, több a temetés, mint a keresztelés. Községszinten ez az arány nem mondhatni hogy nagyon eltolódott, de azért a '98-as adatok szerint községszinten 97 elhalálozás történt, és 53 születés összesen. Tehát ez még mindig negatív mutató.
A megélhetési lehetőségek helyben tartják a falvak és a község lakosságát. Ez valahol azzal is magyarázható, hogy Málnás község gazdasági potenciálja erős. Olyan értelemben, hogy ipari egységeink vannak, amelyek a munkaerő nagy részét foglalkoztatják. Főleg a férfi munkaerőt. Hisz azok a kőbányák, szám szerint öt darab, közel 500 munkalehetőséget biztosítanak a férfiak számára. A Málnásfürdőn működő likőrgyár és borvíztöltő pedig 100 munkalehetőséget kínál a nők számára. Ezzel magyarázható az, hogy a foglalkoztatás nagyrészt inkább az ipari egységekben és nem a mezőgazdaságban történik. A mezőgazdaság mindig csak kiegészítő jövedelmet ajánl a lakosság számára. Hiszen mezőgazdasági területeink, főleg a szántóterületek, gyenge minőségűek, viszont ennél nagyobb lehetőség, és mindig mondom az embereknek, mindig próbálom, hála Istennek eredménnyel, rávenni őket arra, hogy ne a földet túrják, mert az csak a háztáji szükségletnek a kielégítője, hanem az állattenyésztésre fektessenek nagyobb hangsúlyt. Ebbe fektessék az erejük nagy részét, hisz természeti adottságainkból kifolyólag ez egy potenciális lehetőség a megélhetésre. Óriási kiterjedésű legelőterületeink vannak, 4100 hektár községi szinten, és nagyon jó minőségűek. Az adatok szerint úgy néz ki, hogy a folyamat a '90-es évek után be is indult. Olyan szempontból, hogy végül is rájöttek az emberek arra, hogy az állattartás, ámbár nagyon lekötő foglalkozás, hisz éjjel-nappal az állatok mellett kell lenni, viszont egy jó jövedelmi forrás is. Ez azzal is igazolható, hogy 1990-ben Sepsibükszádon csak egyetlen tehéncsorda létezett, jelen pillanatban pedig hét tehéncsorda járja a legelőt. Végül is rájöttek az emberek arra, hogy az állattenyésztés nem biztosít nagy jövedelmet, de jövedelemkiegészítésnek nagyon jó, mert végül a tejecske mindig eladható, a csarnokok átveszik, és kisebb-nagyobb késéssel ki is fizetik. Egy alkalommal megnéztem a Sepsibükszádon kifizetendő összegeket, és bizony olyan állattartó gazdáknak a nevét is láttam az esedékes kifizetési lapon, ahol a leadott tej értéke a 23 millió lejt is meghaladta egy hónapban. A legkevesebb egy idős nénié volt, aki 271 ezer lejt kapott az egyetlenegy kis tehénkéje után leadott tejért, ami a nyugdíjacskáját bizony kiegészíti. Végül is ez azt jelenti, hogy a mezőgazdaságban az idősek dolgoznak, a középkorúak és a fiatalok valamelyik ipari egységnél próbálnak elhelyezkedni. Főleg a kőbányák azok, amelyek lehetőséget biztosítottak és jelenleg is biztosítanak erre. Ez jó kereseti lehetőség; nehéz testi munka, ez tény és való, én nem dolgoznék a kőbányában, ez biztos, nem másért, nem vagyok kényes székely legény, viszont nagyon nehéz munka. Télen a hidegben, mínusz 1520 fokon törni a követ, nyáron a nagy melegben és a porban, de a fizetés kompenzálja mindezt, és egy stabil megélhetési lehetőséget biztosít a családok számára. Hál'Istennek végül is nagyon kevés az olyan, aki arra szánja magát, hogy külföldi munkavállalással próbáljon megélhetést keresni. Községi szinten nagyon kevés azoknak a száma, akik ideiglenesen külföldi munkát vállalnak, a másik pedig az, hogy lassacskán az évek folyamán az ingázás is kezdett megszűnni. Azok, akik a községből még a '70-es évek előtt a nagyobb városokba ingáztak, és ott keresték a munkalehetőséget, a '90-es években megint ugyanabba a visszafordulási folyamatba tartoznak. Megpróbálnak elhelyezkedni a községi és helyi ipari egységekben. Az ingázók száma minimális. Nagyon kevesen járnak Sepsiszentgyörgyre, még kevesebben Brassóba dolgozni. Lehetőség a helyi foglalkoztatásra van, és ki is használják, hisz a kőbányák lehetőséget biztosítanak a kőfaragásra azok számára, akik a kőbányákból mentek nyugdíjba. Azok a személyek, akik jó kezű kőfaragókká váltak, magánalapon vállalnak különböző olyan munkákat, amelyek elég jó pénzt hoznak a konyhára. Építendő házak alapját faragják ki kőből, sírköveket, műtárgyakat, és ezek mind kiegészítik a jövedelmüket. Nem nagy ezeknek a kőfaragóknak a száma, viszont ez is egy lehetőség arra, hogy azt a kevés mezőgazdaságból származó jövedelmet vagy azt a kevés nyugdíjat kiegészítsék.
Az emberek hangulata, munkakedve, a morál változó. Meg tudom érteni őket. Mert nagyon sok esetben a velük folytatott beszélgetésben, a hozzám fordulók, a nekem elmondott panaszok alapján meg is tudom ítélni azt, hogy miért ilyen hullámzó ez a munkakedv. Azzal magyaráznám, hogy a nehéz mezőgazdasági munka azokat, a fölterületeket megművelni, lévén mind dimbes-dombos, vagy éppenséggel az állatoknak a téli takarmányt nyár folyamán előkészíteni nem éppen könnyű munka. Viszont ha összevetjük, hogy mennyi a ráfordított munka, és mennyi a mezőgazdasági vagy az állati termékek értéke, ez nem fedi egymást. Igaza van azoknak az embereknek, akik azt mondják, hogy a kettő közötti különbség az ő ráfordított munkájukat közelről sem teszi jövedelmezővé. Mert mindaddig, amíg egy tehén többet fogyaszt, mint amennyit termel, több munkát igényel az eltartás, mint az általa adott tej értéke, megértem tehát, miért nyűgösek a gazdák. Nagyon nyűgösek a földművelők, viszont más lehetőségük nincs. Evvel foglalkozni kell, ha nehezen is, mert ugyan kevesebb a jövedelem, mint a befektetett munka, de végül is több, mint a semmi. Valamit ez is hoz a családnak, és megélhetést biztosít. Az utóbbi időben, két-három évben az állami munkáknál is volt és van nem kevés probléma. Talán ez a privatizációval magyarázható. A bizonytalanság, hogy megindult a mi községünkben is az állami egységek privatizálása, és az a bizonytalanság, hogy vajon ki megy, ki marad meg, lesz-e még munkahely, vajon számunkra, magyarok számára marad-e munkahely, ez egy bizonyos fokig az emberek hangulatát bolygatja olyan értelemben is, erre példa van már, hogy a községben privatizált kőbányák olyan magánkézbe kerültek, amiknek a tulajdonosai nem éppen a legkorrektebbül viselkednek az alkalmazottaikkal, de nem azt a fizetési rendszert használja, mint amit a még mindig állami kőbánya, sokkal alacsonyabb bérért sokkal nagyobb tempót, munkaritmust követelnek, s ebből következően ez a privatizációs folyamat az idén véglegesítődik, ennek következtében az eddig a kőbányában dolgozók nagyon is felteszik maguknak a kérdést, hogy majd hogyan lesz tovább. Én nagyon remélem, hogy ez a probléma pozitíven oldódik meg, nagyon remélem, hogy a mi kis régiónknak nemcsak az eddigi gazdasági potenciálja marad meg, hanem majd kialakul egy nagyon komoly turizmus, ami jövedelemforrás is lesz. Hisz a lehetőségek és a természeti adottságok erre megvannak. Én mindig azt mondtam, hogy létezik ennek a vidéknek egy mágnese, amit Szent Anna-tónak nevezünk, amely bel- és külföldi turistát valósággal vonz erre a vidékre, ezt a lehetőséget viszont ez idáig nemigen használtuk ki. Ettől arrafele viszont nagyon jó volna rátérni a turisztikai adottságok és lehetőségek kiaknázására. Igaz, hogy idő- és pénzigényes a turizmus kiépítése, de valahol ez is egy lehetőség lenne a megélhetéshez.
A község gazdasági lehetőségei messze felülmúlják a megye más községeinek gazdasági potenciálját. Talán Málnás községgel ilyen szempontból a versenyt Zabola és Uzon veheti fel. Összegezvén: a gazdasági potenciált én úgy tudnám elképzelni, hogy alapfoglalkozás a kőmegmunkálás. Lehet az bánya szintjén, ipari mennyiségben vagy éppenséggel helyi foglalkozásként jó kezű kőfaragók által, ez idővel ki kellene hogy alakuljon. Véleményem és meglátásom szerint emellett tehát óriási lehetőség lenne akár a faluturizmus, akár a tömeges turisztika kialakítása.
A székelyekről is kérdeztél. A székelység az egy külön fogalom. Főleg a mi vidékünkön. 1877-es adatok szerint Málnás községet a Székelyföld, Háromszék nem fogadta be mint tiszta székely települést. Egészen 1877-ig Sepsibükszád és Mikóújfalu Felső-Fehér vármegyéhez tartozott, éppen azért, mert Háromszék megye megtagadta őtet. Olyan értelemben, hogy nem voltak tiszta székely falvak. Mindez érthető. Összetételük vegyes erdetű volt. Csak az 1877-es döntés alapján került Málnás község Háromszék vármegyéhez. Olyan döntés alapján, hogy ettől az időtől már annyira kristályosodott, tisztázódott az etnikai összetétel, hogy végül is elfogadhatóvá vált mint székely falu.
Mármost, ez nagyon sok mindent megmagyaráz. Végül is az, hogy jelenleg magyar község, ez egy dolog. De nem székely. Az a 250280 év, amióta léteznek ezek a falvak, nyilvánvalóvá teszi, az előbbi adatok alapján is, hogy nem székely eredetű falvak, hanem vegyes eredetű települések. Talán úgy fogalmaznám meg, és erre úgy egy kissé büszke is vagyok, hogy Sepsibükszádon a jelenlegi lakósok közül igazi székelynek én magam magamat nevezem meg, Péter barátom, ha nagyot akarok mondani, de ez így van. Ám a székelymagyar tudat az élő az emberek között. Nagyon kategorikusan és nagyon határozottan elhatárolják magukat a származásuktól, őseiktől, és magyarnak mondják magukat, sőt székelyeknek nevezik magukat, még akkor is, ha nevük Pirámpel vagy Orza. Ezt el kell fogadni. Végül is mindenki annak tartja magát, aminek akarja. Én nagyon büszke vagyok arra, hogy egy magyar községet vezetek, ahol a lakosság 99 százaléka magyar. De az ősi székely tudat nem itt keresendő, és nem is itt találandó. Ezzel magyarázható az is, hogy kulturális értékeink nincsenek. Már olyan értelemben nincsenek, hogy ősi szokások nem léteznek. Jellegzetes, vidékre szabott népviselet nincsen. Ami van, az vegyes. A háromszéki és felcsíki keveréke. Egyetlen kulturális hagyomány, amely ezen a tájon létezik, az a farsang időszakához kapcsolódik. Ez egy jellegzetes régi hagyomány. Tulajdonképpen családos emberek, tehát férj-feleség külön meghívóval vehetnek részt ezen. Nagyon röviden: úgy néz ki, hogy aki a szervezőbizottságtól megkapja a meghívót, az visszaválaszol, hogy igenis hajlandó vagyok részt venni, vagy nem vagyok hajlandó a kosaras bálra elmenni. Akik viszont igen, azok otthon felpakolják a kis kosarukat, amibe aztán az égvilágán mindent beleraknak, és azt a szombat estét tánccal, evéssel, ivással közösen egy kis rövid műsorral együtt töltik el. A másik, ami az őszi időszakra vonatkozik, az úgynevezett szüreti bál. Az ifjúság privilégiuma. Ők szervezik, ők rendezik, ők vezetik le. Ők adják a műsort, ők fogadják a zenészeket, ők vonulnak fel a faluban is, székely ruhában, feldíszített szekérrel, lóháton a fiúk, szekérben a lányok, végigjárják a falut zeneszóval, utána pedig kezdődik az esti táncmulatság. Ez egy, két, három napig is eltart, attól függ, mennyire ügyesek a szervezők, és mennyire bírják a legények, leányok. Itt kell megjegyeznem egy olyan dolgot, amit mindig kifogásoltam, úgy érzem, hogy itt szükséges elmondani. Édesapámtól tanultam meg azt, hogy a pedagógus a falunak a lámpása. Íratlan törvény volt, mint mindig, mondta édesapám, hogy a faluban élő pedagógus az kultúrmunkát kell térítésmentesen, bérmentesen, szívből-lélekből végezzen. Ez, úgy érzem, az utóbbi időben, az utóbbi éveknek egy kihaló íratlan törvénye. Sajnos a pedagógusok egy része ezt nem vállalja. Vannak, akik megnézik azt, hogy mit kapnak érte, vannak, akik egyszerűen kényelemből nem foglalkoznak a művelődést óhajtó és ebbe bekapcsolódni vágyó ifjúsággal. Vannak, akik arra hivatkoznak, hogy erre nekik nincs adottságuk, tehetségük, pedig nem így van. Én annak a híve vagyok, hogy természetesen amatőr szinten, de a falu ifjúságával, sőt a középkorúakkal is ilyen szempontból nagyon kell foglalkozni. Ezt próbáltuk meg a feleségemmel 1990-től megindítani, színdarabok, népi táncok, tánccsoportok létrehozásával olyannyira, és ezt sikernek könyvelem el, hogy külföldi szereplésre is sor került ezekkel a kultúrcsoportokkal. Sajnos a jelenlegi munkaköröm annyira elfoglal, hogy nem tudok már velük úgy foglalkozni. Oszlófélben, bomlófélben is vannak ezek a csoportok. Kértem a tantestületeket, hogy valahol kéne ezt vállalni, folytatni, ezek a fiatal gyerekek nem kellene hogy szétoszoljanak. Sajnos nem jött össze.
Kis kiállításunk, amely az itt működött üveggyár megmaradt és fennmaradt termékeiből alakult, gyarapodik. Az a bemutatóterem, amelyet a feleségemmel közösen hoztunk létre, már szűknek kezd bizonyulni tárgyak kiállítására. Van egy olyan elképzelésünk, hogy egy kis múzeumot szeretnénk létrehozni, amelyben el lehetne helyezni mindazon üvegygyári termékeket, amelyek megmaradtak, amelyek a környékről gyűlnének össze. Gondolok itt a Mikóújfalu mellett, a Zsombortetőn működött valamikori üvegygyár termékeire, gondolok a zalánpataki üveggyáréira is, ott még mindig él az öreg Karácsony Zoli bácsi, aki lelkes híve volt a fennmaradt zalánpataki üveggyári termékek összegyűjtésének és megőrzésének. Ehhez csatlakozna a jelenlegi sepsibükszádi gyűjtemény. És ha a kis múzeum megépülne Bükszád központtal, akkor azt mondhatnám, hogy ennek a kis régiónak egy jellegzetessége tömörülne egy helyre.
Nagyon sajnálom végül is, hogy ezeknek az üvegtárgyaknak a gyűjtését nem hamarább kezdtük meg. Tudomásunkra hozták egyes személyek, akik komoly értékekkel is rendelkeznek, hogy előttünk a falut és a környéket sajnos olyan műgyűjtők fésülték át, akik ebből kereskedelmet csináltak. Én úgy fogalmaztam meg mérgemben akkor, hogy ezek az amatőr műgyűjtők az embereket és a falut kirabolták. Potom áron vagy éppenséggel ajándékképpen összeszedték az értékes üvegtárgyakat, amelyek így idegen kézbe kerültek. Amikor elkezdtük a gyűjtést, éreztem is egy bizonyos idegenkedést az emberek részéről. Vajon mit is akarnak ezek megint? Miért is kéregetik a még mindig féltve őrzött üvegtárgyakat? Talán arra gondoltak, hogy ugyanarra a sorsra jutnak ezek az értékes poharak és vázák, mint az elődeik. De amikor látták azt, hogy igenis létrejött az a kis állandó kiállítás, és amikor látták azt, hogy az általuk adományozott termék címkével ellátva ott díszeleg a kis vitrinben, kis tárolóban, akkor már jobban kinyiladoztak, megnyíltak a dugott kis szekrénykék, szekrényajtócskák, sőt már kezdték saját maguktól felajánlani idősebb emberek olyan tárgyaikat, amelyeket eddig eldugtak, féltve őket. Így gyűlt össze több mint száz kiállítási tárgyunk, és tudjuk, hogy még mindig nagyon sok lappang. Egyezséget kötöttünk azokkal az emberekkel, akik a múzeum számára át óhajtanák adni ezeket, hogy mindaddig, amíg nincs meg a lehetőség a bővülésre és a további kiállításra, addig ők tartják, őrzik ezeket. És ha majd a kis múzeum megnyílik, ott és akkor majd helye lesz ezeknek az értékes üvegtárgyaknak.
A helyi lehetőségek, munkalehetőségek egy bizonyos fokon, egy bizonyos kategóriában és körben megállnak itt, ebben a régióban. Nem próbálnak, nem próbálunk, mea culpa ez az én hibám is, az eurorégiós kibontakozás felé orientálódni. Nem próbálunk más lehetőségeket pályázni. Az igazság az, hogy talán én is, és azok, akik részt vettünk ezen a rendezvényen (Hogyan pályázzunk? Szeminárium. Sepsiszetgyörgy, 1999. február 1213), amit én egy nagyon értékes rendezvénynek tartok, nekem is ott kezdett felnyílni a szemem. Hát, uraim, még más lehetőség is van. Ahhoz, hogy községfejlesztést, ahhoz hogy infrastrukturális megoldásokat meg tudjunk valósítani, íme lehetőségeket kínálnak nekünk, és csak ki kell használnunk azokat. Azt hiszem, hogy a székely furfang és a találékonyság ilyen irányú elmozdulása sokat hozhat a konyhára. Ide embereket kell találnunk, akik ráhangolódnak erre, mert még mindig, ezen a szinten, a helyi lehetőségeket sem próbáljuk megvalósítani a jövedelmezőség irányába. Idegen források felmutatása és idegen források becsorgatása a községbe és a község érdekei szerinti felhasználása, az még egy távlati dolog. Azt hiszem, hogy itt sokat kell tanulnom, azt hiszem, hogy ilyen irányba el kell indítani olyan embereket, akik receptívek ezekre a megoldásokra. Ez a jövő kérdése.
Én azt hiszem, hogy itt is mindenki politizál. Ki csendesebben, ki hangosabban, de mindenkinek van politikai melléállása. Úgy érzem, hogy ezek a falvak, amelyek a községhez tartoznak, nagyon pozitívan mozdultak meg politikai irányba. Minden egyes faluban működő RMDSZ-szervezet van. Összhangban, közösen, jó irányú politikai elképzeléseket képviselnek. Hadd meséljem el itt azokat a megható éleményeimet, amelyek az évek során meg is leptek engem. Például 1989 utolsó napjai, euforikus helyzet, mindenki felszabadultan örvend, és ha látta volna valaki, mert én láttam, és nagyon jólesett, hogy egyik napról a másikra mennyi féltve őrzött piros-fehér-zöld zászló került elő és vonult fel az utcán. És ez azóta is megy és folytatódik. Minden évben újabb március 15-i emlékművek jelennek meg, erre talán büszke is vagyok, és büszkék is vagyunk, nem hiszem, hogy létezik a megyében még egy olyan község, ahol négy emlékművet emeltek nyolc év alatt. Ez viszont Sepsibükszádon létezik.
Ami azt illeti, az a bizonyos rendtartó székely falu az ő testre szabott törvényeivel egy kissé rendetlenné vált. Nem vagyunk nagyon törvénytisztelők. Talán ez a nagy demokrácia úgy értelmezett, ahogy nem szabad értelmezni, akkora szabadságot adott, hogy elfelejtettük az őseink által nagyon komolyan megfogalmazott falutörvényeinket. Ez tény. Szomorú, hogy ezek a régi falutörvények csak az öregek tudatában léteznek. Sokszor elmondják azt, hogy hogyan is volt, és bizony, amikor a legelőre ki kellett menni, akkor aztán mindenki pucolt, ember, állat. És addig az állat, amíg a gazda elöljárók meg nem engedték, addig el nem mozdulhatott. Vagy akkor, amikor közmunkát, kalákát kellett végezni, akkor kifogás nem volt. Még a betegnek sem. Akkor egyszerre léptek a köz érdekében. Azt hiszem, hogy ezt az összetartást, ezt a végül is falutörvények által megszabott összefogást igazolja az is, hogy szétvert falvaink templomot tudtak építeni maguknak közös erővel, iskolákat, egyházi méltóságoknak lakást, iskolaigazgatóknak szolgálati lakást építettek közös erővel. Hogy ez most mennyire működik? Sajnos semennyire. Régi falutörvényeinket elfelejtettük. Az új állami törvényeink rosszak. Nem lehet őket alkalmazni. És ha próbálnánk is alkalmazni, nagyon nehezen lehetne érvényt szerezni azoknak, mert mindeniknek megvan a maga kibúvója, nem konkrétak, nem testre szabottak, és ebből kifolyólag problémáink vannak. Azt hiszem, itt bejátszott az elmúlt negyven év is. Akkor, amikor azok a jó régi hagyományok, hogy "az enyém az enyém, és a tiedhez nem nyúlok", azok elmosódtak. Mindenki tudta, hogy közös, ami közös. Azt szét lehetett szedni, szét lehetett hordani, el lehetett lopkodni, és azt hiszem, hosszú idő el kell hogy teljen addig, amíg újra kialakul az éntudat, újra kialakul a magántulajdon tisztelete. Ehhez viszont nagyon-nagyon hosszú idő és rengeteg türelem szükséges.
Egy kicsit távolról indultunk, de azt hiszem, megközelítettük a témát. Lehetőségünk adódott testvérfalu kapcsolatot felvenni már 1990-ben a magyarországi Berhida községgel. Igazi testvérkapcsolat alakult ki. Minden évben meglátogatjuk őket, ők is meglátogatnak minket. Annyira elmélyült ez a kapcsolat, hogy nemcsak családi barátságok szövődtek, hanem már házasság is lett ebből a viszonyból. Bükszádi lány berhidai fiúhoz ment feleségül. A tavalyelőtt felnőtt csoporttal mentünk Berhidába. Falunapokra. Egy busznyi bükszádi kirándulócsoport indult el. El tudod képzelni, hogy ami egyszer szem-szájnak kell, azt mindent megadtak ott, tenyerükön hordoztak, és amikor eltelt a harmadik nap, az egyik falusi bácsi, bükszádi bácsi, estefelé odajött hozzám az utcán, Berhidán, és azt mondta nekem: "Polgármester úr, tessék elhinni, nagyon jól érzem itt magamat. Nagyon-nagyon kedves emberek. A lelküket is kiteszik értünk. De úgy hiányzik a bugyogói borvíz, és úgy hiányzik a bükszádi levegő." És akkor elgondolkoztam, hogyhogy rossz a mi helyünk? (Utalás. Egy alkalommal egy bükszádi bácsi élete summájaként azt mondotta nekem: "Tanár úr, nem rossz időben, hanem rossz helyre születtünk.") Balogh Péter nagyapám, akit imádtam, azért is lett a fiam Péter, mindig elmondta nekem a következőt, és ez úgy megragadt bennem. Idézem: "Ne hagyd el a szülőföldet, ne hagyd el az ősi házat." Azt hiszem, hogy ez a pár szó, ez annyira helyhez kötött, és annyira belém oltotta a szülőföld szeretetét, hogy én azt mondanám, hogy sem az idő, sem a hely nem rossz, ahol mi születtünk. Én az idővel és a hellyel is nagyon meg vagyok elégedve. Hogy az időben voltak nehézségek? Ez igaz. Ezeket a nehézségeket, ezeket a megpróbáltatásokat a székely nemzet, a székely nép évszázadokon keresztül leküzdötte. Megküzdött a helyért, megküzdött a létért is, és fennmaradt. Létezik. Máshol idegen vagy. Igazán itthon a szülőföldön vagy. Nagy vonzás a szülőföld. Óriási mágnes. És azt hiszem, hogy történelmi példa, hogy ha nehezen is, ha keményen is, de a székely az mindig itt érezte jól magát. Itt küzdött meg a létért, a fennmaradásért, és ezért nem találom rossznak a helyét. Nem is tudok mást elképzelni. Ez az igazság. Én is csak azt tudnám mondani, amit az a bükszádi bácsi mondott, ahányszor elmentünk innen: Gábor, ahogy haladtunk és a kilométerek fogytak, ahogy gyarapodtak a hátunk mögött, úgy éreztem, hogy valahogy jó volna megfordulni, visszajönni. Engem nagyon köt a hely is, az idő is.
Kedves Péter, azt hiszem, hogy igaza volt nagyapámnak, hogy ne hagyd el az ősi földet, mert mást nem találsz jobbat. Nincs. Ennél szebb, ennél jobb, ennél "bölcsőibben ringatóbb" számomra nincs. Én őseim által itt születtem, őseimen keresztül itt éltem, és úgy szeretném, ha utódaim is itt élnének. Nekem külföldön élő rokonaim nincsenek. Se közeliek, se távoliak. A családomból a Székelyföldet senki nem hagyta el, és én erre nagyon büszke vagyok. Azt hiszem, hogy pontosan ezért igazol engem, hogy sem az idő, sem a hely nem rossz.
Maradok baráti üdvözlettel, öleléssel, puszil Katalin, puszilnak a gyerekek, várunk, hogy gyere errefele, és most már elnézésedet kérem, még egy kis türelmed legyen, és kerülgessed ezeket a tehénpalacsintákat a kora nyári hajnalokon, lehet, hogy rövidebb-hosszabb távon megoldódnak a dolgok, de azért a Szent Anna-tó, a Sötétpatak és a bugyogó borvíz, azt hiszem, téged is visszahoz ide. Nem egyszer, többször.
Bükszád, 1999. március 8.
E.P. megjegyzése: eredetileg egy félig irányított beszélgetésre készülődtünk. Nem jött össze. Másodízben szabályos szociológiai interjúra gondoltam. Ilyen értelemben küldtem el 12 csomagba szervezett felvezető és tárgyi kérdéseimet. Végül Balogh Gábor, illetve a kérdéskör logikája úrrá lett a kérdéseken. Ez a helyes, és a dolog elgondolásának autonóm formájába öltözött. Alakilag hangkazetta, műfajilag levél.