A bukaresti Steaua labdarúgócsapata, néhány héttel-hónappal azután, hogy 1986-ban elhódította a Bajnokok Európa Kupáját, Székelyudvarhelyre látogatott, barátságos mérkőzésre. Talán a közeli Szovátán üdülhettek éppen, és úgy kerültek oda a legenda szempontjából nem is ez a lényeg. Mert az udvarhelyi Haladás (akkor még nem Hargita vagy Budvár) a komolyan vett küzdelemben, telt lelátók előtt legyőzte a BEK-serleg birtokosát. Utána hónapokig lehetett mondogatni: "Tulajdonképpen mi is megnyerhettük volna a BEK-et."
Ennek a szövegnek a változó Udvarhelyről kellene szólnia, a városhangulat fókuszpontokban való lecsapódásairól, egy olyan korszakban, ahol a várakozás talán az egyetlen állandó pont vagy mégsem. A '80-as és '90-es évekről, ráadásul egy változó nézőpontból, ahonnan a figyelemre méltó dolgok természete csupán azért egyanyagú, mert a megfigyelő folytonos önmagával. Talán. Maradjunk tehát a legenda műfajánál, amely megvédelmez a ferdítések vádjától a tanúskodó tudja, látja, hiszi, hogy amikor Szent Margit leveti ruháját, a sötét szoba kivilágosodik. A kérdés persze az, hogy miről szól ez a történet: Szent Margitról, a tanúskodóról vagy valami egészen másról.
Nem véletlen, hogy a foci belekívánkozik a legendába, már csak azért sem, mert az udvarhelyi Haladás évekig a feljebbjutásért küzdött a '80-as években, mindig az elsők között végzett csoportjában, de sohasem legelsőként. Hargita megyének akkor sem volt, most sincs (legalább) "B-ligás" csapata. A Haladás mindenesetre nagy tömegeket és érzelmeket mozgatott, a román nyelvű, Informatia Harghitei nevű megyei napilap állítólag annak köszönhette jobblétét, hogy minden hétfőn leközölte az azelőtti nap focieredményeit és rövid összefoglalókat is a meccsekről. (A Hargita, a magyar nyelvű lap csak kedden jelent meg a hétvégi szám után.) A hétfői számot ezért már eleve jóval nagyobb példányszámban nyomták, mint a többit, és hétfő reggelente sorok álltak az Erzsi néni asztalánál, a postán. Főleg, ha idegenben játszott a csapat. Ez az Információ vitte a lapot.
De a '80-as évekhez hozzátartoznak az improvizált, hordozható tévéanntennák is, amelyekkel egy-egy autós társaság sporttévéstül kiült a Szarkakő tetejére, és a magyar válogatott meccseit nézte a szemcsés képernyőn. Aztán a bolgár tévét is fogni képes antennák a tetőkön, amelyek főleg vébék, Európa-bajnokságok előtt sokasodtak szemmel láthatólag. Nemrég készült kábeltévé-történeti összefoglalójában Katona Zoltán szinte egyenes összefüggést lát a közös meccsnézések, tévézések, videózások és az udvarhelyi kábeltelevíziózás korai, magas színvonalú jelentkezése között (Korunk 1998. 11.). Ehhez persze az is kellett mint Katona Zoltán is mondja , hogy a román válogatott ne jusson ki sem az 1986-os, sem az 1988-as nemzetközi megmérettetésekre; a román tévé helyett ezért muszáj volt más, alternatív megoldásokhoz folyamodni. A dugig telt vállalati (!) klubteremben az 1986-os vébédöntőt a megfelelő megjegyzések kíséretében mintegy ötven-hetven (vagy tán több?) ember nézte végig.
Ezzel a jelenséggel, a videózás, tévézés óriási súlyával ami megtámadhatatlanul összefügg a focival már a mába is érkeztem. Túlságosan is hamar. Mert a nyolcvanas évek (ifjúsági) kultúrájához még sok minden hozzátartozik. Például azok a sorok, amelyek az Erzsi néni postai asztalánál az Ifjúmunkás friss számaiért kanyarogtak. Az olvasási szokások is hamar kialakultak: gyorsan átlapozni az első oldalakon vagy eleve a végén kezdeni, ahol Mihály István okos, kritikus hangvételű zenés rovata kezdődött. A "Modern Talking"-vita, amely ebben a rovatban zajlott, nemcsak egy színvonalas ifjúsági lap ügye volt, hanem "helyi" ügy is. Ebben az időben sajátos öltözködési szokások alakultak ki terepszínű vagy vadász-zöld mellények, felsők, nadrágok, ami, utólag visszagondolva nemcsak életmódbeli, nemzedéki lázadást, elkülönülést jelentett, de egy nemzedék intellektuális igényét is valami más iránt. Pontosabban: az intellektuális igény találkozott egy zenei és egy szövegvilággal, amelyen keresztül egyszerűbb, primérebb volt az önmegfogalmazás. Nem volt véletlen, hogy az Ifjúmunkás-vitákban melyik "oldalon" jelentkeztek a logikusabb, mélyebb érvelések. A szó szoros értelmében teltházas koncertek Autostop MS, Voltaj, Iris , amelyeket néha csak körítéssel, hazafias nótákat éneklő egyszálgitáros fellépőkkel lehetett megszervezni, valamiféle megtapintható közösségi érzést jelentettek, ahogy a focimeccsek is. Pótlékait az alig létező közös alkalmaknak.
A "felnőttek" kulturális-világnézeti lázadása ennél többnyire kevésbé volt látható vagy látványos. Rádióhallgatás, színielődások (akkor még viszonylag sok), jelentőségteljes összenézések. Kulturális lapok járatása, fogyó könyvbemutatók. De ez nem az én legendám.
A nyolcvanas években belépőjegyeket gyűjtöttem. Koncertek, cirkuszi előadások, operett, mozi, különféle vetítések jegyeit megőriztem, felragasztottam A4-es lapokra, melléjük írtam a dátumot és egy címszót, hogy körülbelül mi volt az esemény. Azok a lapok, amelyek most is megvannak valahol, maguk is egy történet fejezetei.
Egyik kedves barátom, "külső szemlélő", lelkesülten s ugyanakkor hümmögve jön vissza Udvarhelyről. Döbbenetes, hogy milyen mozgás van ott, mondja. Sejtem, mire gondol. Túligénylés a mobiltelefonok iránt, egymásután induló cégek s ugyanakkor az Udvarhely-mítoszhoz egyre inkább hozzátartozó magas lakásárak. Többnyire Bukaresthez, Kolozsvárhoz szokás mérni, szinte dicsekedve, az árakat. Vagy Budapesthez. Az egyre stabilabb imidzs része az egy főre eső autók száma is, amely állítólag a legmagasabb az országban.
A nyolcvanas években csak egyetlenegy helyen, a Sportcsarnok büféjében lehetett sárgadinnyedzsemet vásárolni. A befőttesüvegeknek különös formája volt, nyilván, mert valahol külföldön gyártották. Többször visszajártam oda vásárolni, egy idő után elfogyott a dzsem. Nemsokára a büfét is felszámolták.
A mozgalmasságnak felhangjai is vannak. Ezek a felhangok pedig visszavesznek valamit a lehetőségekből, amelyeket a kezdeményezőkészség, a kreativitás, a jó reakcióidők megteremthetnének. (Ezért az Udvarhelyről visszatérő barátom hümmögése is.) A legendának ehhez a részéhez több dolog is kapcsolható. Elsősorban talán az a kétfelé osztottság, amely az udvarhelyi sajtót (és egyre nyilvánvalóbban nemcsak azt) évekre visszamenőleg jellemzi. Az a sajtóvilágban talán szükségszerű és a piac törvényeihez hozzátartozik , hogy a rivális lapok, tévéadók nem szeretik egymást. De ebbe a körbe, az egymás nem kedvelésébe belekerülnek a közélet szereplői is, egy-egy sajtóterméken belül következetesen és mindannyiszor feketére vagy fehérre mázolva. Ugyanakkor szemmel láthatólag nem értékrendek különbségéről van szó legalábbis ami látható, az nem erről szól , inkább személyes és közvetlen érdekből származó konfliktusokról. Pedig a konfliktus kezelésének egyik lehetséges módja éppen az lehetne, ha egy értékrendek közti eltérést hoznának felszínre a konfliktus színpadra állítói talán van ilyen is, csírájában, a megfogalmazott felszín, illetve a mögöttes, de azért belátható érdekellentétek alatt. Ha nincs, annál rosszabb.
Röviden és tényszerűen a (mostani) pólusokról annyit, hogy egyfelől létezik a Digitál 3 Televízió (amely egy kívülálló számára rendkívül meglepő és látványos egyesülésből, a korábbi két pólust jelentő UTV-ből és az Ati Beta Televízióból született) és a hetente kétszer megjelenő Udvarhelyi Híradó, másfelől pedig a Prima Rádió és az Udvarhelyszék című hetilap. A dolgokat esetenként bonyolítja az újságírók, szerkesztők vándorlása is egyik sajtóorgánumtól a másikig. De ez a konkurencia pozitív oldalához tartozik. Mert ilyenek is vannak. Az Udvarhelyszék például, kihasználva az Udvarhelyi Híradó egyre kommerszebbé váló arculatát, lapkoncepcióját, egy igényesebb, gondolkodóbb réteget célzott meg feltűnésekor. Mondhatni sikerrel. Terjedelmes kulturális rovattal indult a lap, és olyan fontos, nagyobb lélegzetű tanulmányokat közölt Molnár Gusztáv erdélyiség-problémákról szóló írását például , amelyek a kulturális lapok hasábjain jóval kevesebb olvasóhoz juthattak volna el. Nyitott ugyanakkor a lap a román értelmiségi réteg felé is, amellyel talán kialakítható egy közös tárgyalási alap. Az Udvarhelyi Híradó reakciója nem késett sokáig, művelődési rovata sokkal színesebbé, élőbbé és időnként polemikusabbá vált. A korábbi múltcentrikusság, szimbolikus eseményekről való beszámolók felől az aktuális kulturális jelenségek, problémák többirányú megközelítése felé lépett, és ezt minden bizonnyal a konkurencia fellépte magyarázza.
A legfurcsább talán azoknak a helyzete, akik se nem feketék, se nem fehérek, hanem pirosak, zöldek, kékek. Egyrészt azért, mert a médiák hajlamosak az átértelmezésre, a fehérre-feketére festésre. Mondjuk, valaki pirosat nyilatkozik, és átfestik fehérre. Vagy rózsaszínül beszél, és bemázolják feketére. Ez tulajdonképpen kevés emberrel történik meg főleg azokkal, akik köztisztségviselők vagy a sajtóban dolgoznak , de fontos lehet, széles körben ható. Az érintett persze bosszankodik, megsértődik, frusztrálódik. A többi pirosak, zöldek, kékek azonban akkor tévednek, ha ezt az átfestett változatot elhiszik, illetve komolyan veszik. És ha csak fekete-fehér sajtót olvasnak-néznek.
A kultúrában Udvarhely paradox módon az one-man-show-k városa. (Nincsenek kulturális fekete és fehér arcvonalak. Szerencsére.) 1993-ban, emlékszem, elterjedt a hír, hogy Udvarhely lesz az új Marosvécs, hogy a Fagyöngy című versantológiák köré évi irodalmi találkozók fognak szerveződni, s ez jó alkalom lesz a mindenkori irodalmi gondok megbeszélésére, a szerzők valamiféle akár érdekvédelmi önszerveződésére. A Fagyöngy antológiák, később az Erdélyi Dekameron is évente megjelentek, anélkül hogy az igazi "nagyágyúk" feltűntek volna a bemutatókon. Valamiért úgy alakult, hogy Majla Sándor, a kötetek szerkesztője egyedül maradt, a második kötettől nélkülözve Egyed Péter segítségét is. Talán ez is az oka, hogy a bemutatókon csak fiatal szerzőket, illetve földrajzilag elszigetelt alkotókat látni. Lehetőség ez így is néhány költőnek-írónak, hogy "megmutassa magát". De távol áll attól az 1993-as féltitkos vágytól, hogy a rendezvény egy új Marosvéccsé nője ki magát. odalmi körökkel, lappróbálkozásokkal többnyire ugyanez volt a helyzet. Udvarhely mindeddig az a város egyesek szerint Szatmár is ilyen , ahonnan elmennek az emberek. Csíkszereda, az örök rivális például az utóbbi időben befogadó közeggé tudta kinőni magát. Ott működnek a dinamikusabb kiadók, könyvterjesztők, szerkesztőségek, amelyek minőséget termelő közösséggé tudtak kovácsolódni.
Azok az intézmények, csoportok, amelyek az elmúlt évben kezdtek körvonalazódni Udvarhelyen színház, profi tánccsoport, fiatal képzőművész és fotós műhely, legújabban a Kontakt irodalmi kör , azt az egyetlen lehetőséget hordozzák, hogy a város kulturális befogadó közeggé váljon. A kilencvenes években mintegy tíz udvarhelyi fiatal jutott be a színészeti főiskolára, s mindeddig a lehetősége sem volt meg annak, hogy szülővárosukban szerződtessék őket. Most választhatnak.
Most a kilencvenes évek végére érhet be az a változás, amelyet az egyetemi oktatás '90-es újjágondolása hozott. Kissé késleltetve, mert 1998-ban végzett az első olyan generáció, amely már a középiskola kezdetétől megválaszthatta, hogy mit akar tanulni. Ez a nemzedék mintha szakított volna azzal a tendenciával, hogy minél tovább kitolni a tanulási időtartamot, minél később munkába állni. Az előttük járóknak, úgy tűnik, be kell pótolniuk valamit, a nyolcvanas évek végét.
Udvarhelyen mindez úgy csapódik le, hogy egyre több a fiatal humán értelmiségi. A mérnökök, politechnikások számára már rögtön '90 után volt befogadó környezet, főleg az induló magánvállalkozásokban. És ők, a romániai magyar önvédelmi stratégiának köszönhetően, sokan voltak már a rendszerváltáskor is. (Az Udvarhely-legenda része a Tamási Áron Gimnázium akkoriban Dr. Petru Groza Líceum '70-es és '80-as évfolyamainak tömeges bejutása a reál szakokra.) Hosszú távon talán kialakulhat egyfajta egyensúly. A polgárosodó vállalkozói réteg egyre erősebb a városban. De a polgár polgári értékrend s szűkebb közössége iránti felelősség nélkül nem az, ami lehetne. A frissen hazakerült fiatalok és az új intézmények talán együttesen meg tudják emelni a közös igényszintet. Talán nemcsak feketék és fehérek ők, hanem kékek, narancssárgák, tarkák.
A fiatal vállalkozóknak első közös teljesítménye a rendkívül színvonalas, nagy energiákat mozgató minifoci bajnokság. És ismét ott vagyunk, ahol a nyolcvanas években, a jelzők is szinte ugyanazok. De most történt valami érdekes. A magánvállalkozók együtt labdarúgócsapatot hoztak létre Budvár FC névvel, amellyel beneveztek a megyei bajnokságra. Kezdetben a minifoci bajnokságban is szereplő amatőr játékosok alkották a keret egy részét. Éppen mikorra a C-ligás Hargita, a már emlegetett nagy múltú Haladás utódja kifulladt, és kiesett a C-osztályból, bejutott a helyére a Budvár. A felszín nem változott: Udvarhelynek továbbra is van egy C-osztályos csapata, amely részben, átigazolások révén ugyanazokból a játékosokból áll. De egy focicsapat sokkal több, mint a játékoskeret és a pálya, amelyen játszik. Megváltozott egy irány, és ez nem akarom elkiabálni, de jó jel. Ahogy egy kedves tanárom mondta valakinek, a Tamási Áron Gimnáziumban: "Ha valaki ennyire tud valamit, az már na."