A nyolcvanas évek közepén, a Magvető Kiadónál addig erősködtünk néhányan, amíg megjelent Bözödi György Székely bánja című könyve. Érdemünk nem nekünk van benne, hanem a szerzőnek, aki oly régen megírta, két "közhatalomváltozás" kellett ahhoz, hogy tiltólistára tegyék. Nekünk csak indulataink voltak. Akkoriban errefelé éppen szerették az erdélyieket, és Pesten néhányan testükön viselték a halinát, amibe régebben a könyveket kötötték (meg is éltek belőle). Azt tartottuk páran, jobb lenne mellékelni a belvárosi szeretethez a dokumentumokat és helyére tenni a halinát. Ezekben a boldog-boldogtalan években több székely látszott a székesfővárosban, mint akár Udvarhelyen. Ki dicsekedett a származásával, ki sértetten viselte, és volt, aki természetesen.
Mintha azon múlna, hol vagyunk: Pesten-e vagy a Kárpát-kanyarban... Gyakran tévesztenek össze a helyünkkel, helyzetünkkel. Emitt hősnek látszunk, amott bohócnak, és viszont. Miközben mi magunk vagyunk.
Én magam különféle székelyek között éltem le mintegy negyedszázadot. Játszó-, majd írótársaim nem tartottak valódi székelynek (vélhetőleg anyám anyaországi illetősége miatt, vagyis szintén "helyi", ne adj' Isten, származási okokból). Budapesten aztán barátaim nemegyszer somolyogtak a "székely észjárásomon".
Soha senki nem kérdezte meg viszont, kifélék-mifélék a székelyek (szülőhelyi írótársaim sem). Ettől már-már úgy látszott, a székelyek olyanok, amilyennek elképzelik őket. Vagy ellenkezőleg: amilyennek ők képzelik magukat.
Ez így kiad egy nemzettudatot. Az is az önkép illúziója. (Kőbe vésett, könyvbe írt vagy zsigeri illúzió, az igaz.) Mint ilyen jórészt közhelyekből áll össze. (Életmentő, szép közhelyek, az is igaz.)
Eszerint: a székely először is más. Különbözik, bár nem tudhatjuk, miben.
A székely egyedül van. Messze is van.
A székely szabad. Igaz, mások "vették kézhez".
A székely ezermester. (Emitt már majd' minden építkezőnek volt egy székelye.)
A székely azonban legfőképpen furfangos.
A székely csudaszép ruhában szerepel (bár lehet, hogy csak a ruhája, nem ő maga).
Mindezért aztán lehet csodálni. Megbízni benne viszont nem lehet.
A székelyt azonban mégis a (nemzeti) öntudatáért csodálják leginkább és ugyanazért nem bíznak benne. Mármint a különféle, bel- és külhoni magyarok. Sem. Ahhoz túlságosan más, túlságosan messze van, túlságosan ezermester, túlságosan furfangos. A székely tehát egy túlzás.
A székely éppen az önmagáról magyar segédlettel kialakított kép miatt nem fér be az összmagyar képbe. Előnye így válik hátrányára.
És még így is jobb lenne neki, mint a valóságban.
A millenniumi statisztikák szerint Háromszéken volt a legmagasabb a gyereköngyilkosságok száma. Az "ezer fajta népbetegség" is átlagon felül tizedelte a székelyt. A közbirtokosság szétdúlása óta szabadsága inkább csak kiszolgáltatottság. Szorgalmával, találékonyságával (a "furfangjával") együtt is szegény.
Annál csodálatra méltóbb öntudatának akár a valóság ellenében is megtartó ereje. Vagy csak szerepe. Ama illúzió valóságként való "működése".
A székely tehát nemcsak túlzás, hanem (mint ilyen is) önellentmondás.
Így látja a külső szem. A jobbik archaikusnak. A másik anakronisztikusnak. Így találja színpadra alkalmasnak, még ha a történelem "színpada" is az.
Ha létezik székely, aki túl tud nézni önmagám és a Hargitán, elemezhetné végre, mennyi a székelységkép kialakításában a (nép)művészet szerepe és hogy miért éppen azt a képet alakította ki. Terjesztette, mindenesetre. Önvédelemből az (akár magyar) többséggel szemben? Legbensőbb indíttatásból? Furmányos (szellemi) haszonlesés szándékával? Célzatosan vagy ösztönösen? És milyen művészi hitvallás, szándék színezte át a valóságot, akár a tudati valóságot? És miképpen és hányszor oltotta vissza elképzeléseit egy közösségbe a szolgáló műviség? Az hogyan lehetett fogékony rá, noha másfajta életet élt, mint amit visszatükröztek neki? Sajátossága szerint vagy más boldogító eszme híján?
Számos példánk van erre, annyi, hogy még egymásnak is ellentmondanak.
Én mostanában ezek egyikével viaskodom.
Úgy látszik, sikerül filmre vinni Nyirő József Uz Bencéjét. Nagy dolog volna; még a kudarca is. Merthogy megtörténhetne: magyarul és helyben, Romániában. Hadd mondhassa el a nézői kritika, hogy "szembesülés"-e, vagy micsoda.
Ez a könyv még azok számára is legenda, akik nem olvasták. Szimbóluma valaminek, ami maga is szimbólum. Átszálló állomás az önismeret útján.
Nem a műhelygondjaimat akarom elpanaszolni. Hogy miképpen lehet egy anekdotasorból egységes történetet összerakni, hogy lehet büntetlenül, de mégiscsak elhagyni a mára már több mint melodramatikusnak vagy uram bocsá' laposnak ható epizódokat, a kor- és ízlésbeli közhelyeket, miképpen lehet az egyetlen főhős mellé hiteles mellékalakokat állítani néhány kósza mondat alapján és legfőképpen, hogy lehet a könyv legigazibb esztétikai erényét, a stílusát vagy inkább irályát-kedélyét képpé alakítva is megtartani? (Ezek írói nyavalyák, nem egyebek. Egy Uz Bence egyenesen kacagna rajta.)
A nehézség nagyobb.
Az Uz Bence humoros-mókás regényként él a köztudatban, hőse pedig éppenséggel a székely furfang megtestesítője. A szórványos történetek azonban, még a könyv terjedelmi arányait tekintve is, kétharmadrészt tragikusak. Szegénység, betegség, halál, természeti csapás... Néhány anekdotikus részlet és főként az "összekötő szöveg" a mókás. (Igaz, azok jelzik, és nem a "tények" Bence felülkerekedését a bajain.)
Miért hogy az olvasóban a könnyed-kedélyes részletek mégis elfödték a drámát? Magyarán: miért ilyennek akarták-akarjuk látni a székelyeket, miért nem a gondjaikra, a tragédiájukra figyelünk? És persze arra is, ahogy felülkerekednek.
Hiszen ez az Uz Bence a folyamatos megcsalattatások története. Szinte mellékes, hogy időnként a csalót csalják meg. Mindig lesújt az istencsapása: erdő- vagy búzatűz, hirtelen halál képében. Mindig túlélik. Talán erről, a túlélésről szól ez a könyv. Ez lenne a székelyek története ahogyan ezen a századvégen elmondható? Ha újra lehetne fogalmazni az értékeit: az önfeláldozást, a szeretetet.
A többi móka, kacagás.
Havasi vadember-e tehát Uz Bence, aki a maga leegyszerűsített de nem romlatlan! módján éli át a természet, a szerelem és az egyéb alapvető érzelmek gyönyörűségeit és csapásait? Cinikus magányos-e, aki kihasználja mások szorult helyzetét és főként ostobaságát? Emennél kárhoztatnánk, amannál szurkolnánk neki. Jézust és a pogány vajákolást egyaránt eszközként használja, miközben egyiket sem ismeri igazán Uz Bence? Égiekkel játszik, természeti elemekkel, de valójában csak a földi hatalmakkal ellenkezik? Mosdatlan marhatolvaj, bűnbánó rabló vagy balek? Oly természetesen fogadja-e a halált (a saját anyjáét is), amilyen pogány pompával kompenzálja szegénységét a temetéskor? Szerelmében hiszékeny öreglegény-e, vagy furmányos kerítő? Mindkettő ugyanis, egyszerre. Mindenik.
Uz Bence persze a vadonban él, medvékkel társalog. Nem a faluközösség tagja, hanem csak amúgy székely, eredendően. A vadonban úr, a magafajtájúak között (is) szolga. A maga módján emberi (és egyben székely) alapértékek hordozója de a "székely közösségre" nem jellemző, hiszen annak a kirekesztettje. Román államhatalom és gazdag székely paraszt úgyanúgy bánik (el) vele.
Már csak azt kellene tudni, miképpen vált ez a regény humorossá az "irodalmi köztudatban", és miért tartja ezt a Bencét jellegzetes képviselőjének az olvasottabb székely is.
Rejtélyes tudati mutációk történhettek. Megfeledkeztünk a számunkra kellemetlen történésekről (miközben ünnepekkor csak azokat idézzük fel), és ünnepien emlegetjük a nekünk tetsző jellemvonásainkat. A túléléshez, de talán még az élethez is szükségeseket.
Úgy látszik, Uz Bence olyan utat járt be a vadonból kiszállva, az utókori tudatban, hogy maga ez az út jellemző tudatunkra. Ezért lehet fontos mindmáig. Magunk miatt. És nyilván, mert egy "jó figura".
Vajh' csak ne ennyi maradna belőle.
Budapest, 1999. március 16.