A madridi döntésig Románia valóságos NATO-lázban égett. Ez mintha nyomtalanul eltűnt volna. Felfelé vagy lefelé, kifelé vagy befelé tart jelenleg Románia? Hogyan látják ezt a kérdést Magyarországon?
Az, ahogyan a magyar politikai elit Romániát látja, csupán a felszín. A nyugati struktúrákba való bekapcsolódás eltolódása gyakorlatilag azt is mondhatjuk: meghiúsulása jóval mélyebb helyzetet tükröz. A felszín, a látható politikai folyamatok elemzése a legegyszerűbb. Kétségtelen, hogy a román politikai elit hosszú időn keresztül nem volt hajlandó tudomásul venni azt, hogy Romániának valójában nincs esélye a NATO- és az EU-csatlakozásra legalábbis a közeljövőben erről szó sem lehet. Konkrét példával szolgálhatok. 1997 folyamán Gabriel Andreescu barátommal egy nagy projektben vettünk részt, amit Budapesten az Open Society Institute, Romániában pedig a Soros Alapítvány támogatott. (Egyébként az OSI is a Soros-birodalomhoz tartozik.) A regionális projekt célja az volt, hogy a két ország euroatlanti integrációs folyamatát összehasonlítsuk. A kutatás során akkori aktív politikusokkal is tárgyaltunk. Magyarországon én szerveztem meg Gabriel Andreescunak és Renate Webernek a találkozókat különféle pártvezetőkkel és kormányképviselőkkel, odaát pedig ők tették ugyanezt. Így történt, hogy többek között Severin akkori és Melescanu egykori külügyminiszterrel is tárgyaltunk. Ez 1997 májusában történt, nem sokkal Madrid előtt. Mindkét politikusnak, akik szakértőként is megállják a helyüket, nagyon világosan és nyíltan feltettük a kérdést, hogy fel vannak-e készülve a kudarcra, hiszen a differenciált integrálás immár ténynek tekinthető, vagyis minden jel arra mutat, hogy Románia nem válik NATO-taggá az első hullámot követően. Hogyan reagál erre a román politikai elit? Számítanak-e lehetséges negatív következményekkel a románmagyar kapcsolatok vonatkozásában? Erre jó előre fel kell készülni hangsúlyoztam , hogy lehetőleg elháríthassuk a negatív következményeket. Severin és Melescanu (különböző pozíciókból) határozottan elutasította ezt a kérdést, foglalkozni sem kívántak ilyesmivel.
Semmiféle pótmegoldás, semmiféle B-terv nem létezett?
ők azzal, hogy Románia esetleg nem kerülhet be, semmilyen módon, még csak gondolatban sem óhajtottak foglalkozni. Holott mindketten racionális, jó képességű, elemzőképességgel megáldott diplomaták. Melescanu azt is elárulta, hogy az előző kormány külügyminisztereként kifejezetten megtiltotta, hogy a minisztériumban olyan anyagok készüljenek, amelyek azt a változatot elemezték volna, amely szerint Románia nem kerül be a NATO-ba. Ez a fajta önmagukra erőltetett vakság később bosszulta meg magát. Most kapkodnak, mert már azt is kénytelenek tudomásul venni, hogy a NATO-bővítés második hulláma elmarad. Ők azt állították Madrid után, hogy rendben, nem kerültünk be az első körben, de majd sikerül a következő alkalommal. Csakhogy teljesen világossá vált, hogy nem lesz második hullám. Mérvadó szakértői vélemények szerint a NATO kapui nem fognak egyértelműen becsukódni, de nem lesznek újabb hullámok.
Eltolódnak az integrációs dátumok? Ezentúl nem számíthatunk csoportos tagfelvételre?
A hármak után egyenkét fognak érkezni az új tagok, egy-egy országot engednek a kapun belépni. Ez esetben is majd Szlovénia, esetleg Ausztria és miért ne? esetleg Szlovákia lesz az első.
Ha a Meciar-féle politizálás megváltozik...
Igen. Ha napirendre is kerül (jó néhány év múlva!) egy-két ország, biztos, hogy nem Romániával fog kezdődni a sor. Öt-tíz éves perspektívában a NATO-csatlakozást le kell venni a napirendről, az EU-ról nem beszélve... Ott még nyilvánvalóbb a kérdés.
A gazdasági kérdések dominálnak. Hogyan állhatna meg a talpán Románia az EU-piacon, mikor a CEFTA-államok között is gyengélkedik? Ebben a kisebb közösségben sem tudott bizonyítani...
Nem bírja elviselni a vámmentesség konzekvenciáit. Erről Ilie Serbãnescu volt reformügyi miniszter érdekes tanulmányt közölt a Politica externã című folyóiratban. Azt állította, hogy az EU-ba való bekerülés Románia számára katasztrófális következményekkel járna, hiszen máris egy óriási deficit létezik. A társult ország státusa bizonyos vámleépítéseket jelent. Nem teljes, de részleges vámleépítésről volt/van szó, azonban ez is több milliárd dolláros deficitet eredményezett Románia esetében. Serbãnescu kimutatta, hogy az esetleges további vámleépítések gyakorlatilag megsemmisítenék a román gazdaságot, és a román kormány rákényszerülne arra, hogy ismét bevezesse a védővámok rendszerét. Vagyis Románia se gazdasági-geoökonómiai szempontból, se általánosabb geostratégiai, geopolitikai megfontolásokból egyelőre nem szerepel azon államok listáján, amelyek a Nyugat struktúráiba bekerülnek, bekerülhetnek.
Elsősorban bizonyos fóbiákat kellene kiiktatni a politikai életből, hogy egyáltalán a várakozási listára felkerülhessen Románia. Egyesek szerint az egyesült Európa egy Brüsszelből irányított bürokratikus államkonglomerátum lesz, mások viszont azt állítják, hogy a régiók Európája alakul ki. Mindannyian tudjuk azonban, hogy Romániában erőteljes a regionalizmus elleni magatartás. A moldvaiak pártját jellegzetes "meleg" fogadtatással köszöntötte a román politikai elit, és felvetődött a hisztérikus kérdés: mi következik? Megalapítják a bánságiak, a regátiak, majd az erdélyiek pártját?
Azonnal a KGB-t emlegették... Ismét abból a bizonyos geopolitikai választóvonalból kell kiindulni, ami tetszik, nem tetszik, létezik, és erősödik az egykori Kelet-Közép-Európán belül. Valahol Lengyelország és Magyarország keleti határa mentén húzható meg ez a választóvonal. A politikailag korrekt szóhasználat szerint ez természetesen nem létezik, és mint ilyenről nem illik beszélni. Szerintem azonban igenis létezik, és mindinkább létezni fog, tehát beszélni kell róla. Ettől a határtól nyugatra működik a nyugat-európai intézményrendszeri átrendeződés. Akár intézményi forradalomról is beszélhetünk.
Hogyan írható le ez az átalakulás?
Háromszintű változásról beszélhetünk. Európában legfelül egy föderatív szuperállam körvonalai bontakoznak ki. Középszinten található a nemzetállam. Ez a formális keret nem tűnik el, viszont egyre inkább csak szimbolikus jelentősége lesz. Alatta található a lokális állam, a kompetenciákkal rendelkező régió. Ennek a skót devolúció a példája. Skócia korábban is létezett az angol jogrendben, külön nemzetnek tekintették, de azért a központi parlament mindent dominált. Most Skócia helyi parlamenttel rendelkező régióvá válik. Ugyanez történik Walesben. Ez az alap, a német modell. Vagyis Anglia is elmozdult a német modell felé.
Hogyan jelentkezik a nyugat-európai hármas államrendszer Kelet-Európában? Miként fér meg vagy nem fér el egymás mellett a szuperállam, a nemzetállam és a regionális állam?
Nyugat-Európában sem konfliktusmentes a helyzet, de van rá esély, hogy ez a háromszintű bonyolult struktúra kezelhetővé tehesse az itt-ott jelentkező problémákat. Egészen másként merül fel a kérdés a falon kívül. Az állami struktúrák dezorganizálódása, leépülése világjelenség. Ahol viszont nincs egy negentropikus nagystruktúra, ami a felbomlási (entropikus) törekvéseket, folyamatokat valamiféle magasabb szintű szervezettségi elv politikai jelenlétével ellensúlyozni tudná, ott a rendszertelenség válik uralkodó tényezővé. Még csak esély sincs arra, hogy ezt a negatív folyamatot meg lehessen állítani. Ilyen értelemben Oroszországban is, Romániában is, Jugoszláviában is a dezintegrálódás a jellegzetes tendencia. Kis-Jugoszlávia nem életképes alakulat, Szerbia és Montenegró szövetsége nem lesz hosszú életű. Most Koszovóról szándékosan nem beszélek... Az orosz föderáción belül a régiók, a nagy tartományok egyre több kompetenciát vívnak ki maguknak. Romániában is akár tetszik, akár nem működésbe lépett ez a folyamat. Persze a moldvai regionalizmus a frusztráltság regionalizmusa, amit a leszakadástól való félelem motivál, míg az erdélyi és bánáti regionalizmus pozitív előjelű. Ez utóbbi civilizációs és gazdasági fölényét igyekszik óvni Bukaresttől.
Vagyis a moldvaiak azért elégedetlenkednek, mert mindent Bukarest akar irányítani, és ők semmiféle döntési joggal nem rendelkeznek?
Igen. Az is igaz, hogy a két regionalizmusnak kevés köze van egymáshoz, csakhogy a centralistáknak pechjére e két ellentétes előjelű regionalizmus egy időben jelentkezik. Erdélyben is felütötte a fejét, habár nem politikai mozgalom formájában. A Transilvania Jurnalban meglehetősen sok ilyen állásfoglalás jelenik meg. Elsősorban Alexandru Cistelecan nevét emelném ki. Kiváló kritikus, a vásárhelyi Vatra főszerkesztője, és mint politikai publicista egyértelműen az erdélyi külön érdekek egyik fő hangsúlyozója. Azon román értelmiségiek közé tartozik, akik az elregátosodott Erdélyt megpróbálják retranszszilvanizálni, tehát visszaadni neki azt a hagyományt, amivel egykor rendelkezett.
Dan Pavel éppenséggel arról cikkezett, hogy Erdély elbalkanizálódott.
Túloz. Hiába erdélyi származású, mert erősen Bukarestből nézi a dolgokat, és hajlamos arra, hogy egy-két apró jelenségből messzemenő következtetéseket vonjon le. Abból például, hogy a mititei ugyanolyan rossz Tusnádon, mint Bukarestben... Ez elfogadhatatlan, hiszen nem szabad ilyen mértékben általánosítani. Én is megpróbálom fékezni magam, amikor ellenkező értelemben általánosítok. Lehetne ellenkező irányba is általánosítani meg nem engedhető módon, de nem tanácsos túldimenzionálni az erdélyi másságot, az erdélyi közép-európaiságot és munkakultúrát, mert ha jobban magunkba nézünk, látjuk, hogy ez nem is olyan nagyon közép-európai, és a balkanizálódás a társadalom értékstruktúráiba is beleette magát.
Merre tart tehát Románia mint egység? Hogyan működik?
Romániában egészen különös helyzet körvonalazódik. Eltérő irányú folyamatok működnek a központban és a periférián. A centrumban a jelenlegi kormányzat bukása vagy komoly meggyengülése várható az elkövetkező fél év, egy év folyamán. Tehát a központi színtéren a nemzeti baloldal megerősödésére számíthatunk, ez pedig az erős recentralizációs törekvések újbóli megjelenésével fog együtt járni. Még az a kevés is soknak fog tűnni, amit a jelenlegi kormány helyi autonómia, privatizáció stb. terén megtett. Mi történik majd a periférián? Moldváról most nem beszélek, de Erdélyben és a Bánátban majdhogynem biztosra vehető, hogy egy Bukarestből kiinduló recentralizációs törekvés hihetetlen erős ellenhatást vált majd ki. Ha pillanatnyi állapotában Erdély arra talán nem is alkalmas (és itt elsősorban az erdélyi románokra gondolok), hogy saját erejéből kivívja a régió autonómiáját, mert ehhez nincs elegendő eltökéltsége, ahhoz azonban biztosan elegendő energiával rendelkezik, hogy reaktív módon nyilvánuljon meg. Amikor Bukarest sarokba szorítja Erdélyt, színre fognak lépni az erdélyi románok, méghozzá nagyon is határozottan. Vagyis egyfajta románromán konfliktus várható, amelyben az erdélyi magyarok magatartása rendkívül fontos lesz.
Mi lesz a mi szerepünk ebben a románromán konfliktusban? A romániai magyarság lesz a mérleg nyelve?
Minden olyan törekvés, amely az erdélyi magyarságon belül a nemzeti autonómiát, az etnikai alapú érdekérvényesítést helyezi előtérbe, csakis gátolhatja a regionális identitáson alpuló közös erdélyi front kialakulását. Arra számítok, ha nem is az egész RMDSZ, de ennek eléggé jelentős szegmentuma egyre inkább a regionális érdekek előtérbe helyezését fogja preferálni. Ezen az alapon bizonyára szövetségesekre is szert tehetnek az erdélyi románok körében. Egyelőre a civil társadalom szintjén szerveződő csoportokra gondolok, ilyen például a kolozsvári Pro Transilvania. Nem a Sabin Gherman-féle manifesztum a lényeg, ami kissé Cioranos stílusban íródott, elég sok naivitással, hanem az, hogy megalakult egy húsztagú társaság, amelynek ez a programja. A Monitorul de Cluj és a Transilvania Jurnal azonnal felkarolta a kezdeményezést. Idő kérdése csupán, hogy egy komolyabb politikai mozgalom is megjelenjen, s akkor a magyaroknak szövetkezniük kell velük, vagy legalábbis úgy kell politizálnia a magyar félnek Erdélyben, hogy potenciális szövetségeseit ne riassza el.
Eleve egy ilyenfajta úton kellett volna elindulni... Elhibázott stratégia volt Madrid előtt állandóan Románia földrajzi helyzetét hangoztatni, utolsó ütőkártyaként kijátszani? Manapság a távolság stratégiailag nem akadály. A tengeri kijárat sem különösebb érdem. Mást kellett volna ezen "érvek" helyett felmutassanak a román politikusok... Milyen következményei lesznek rövid, illetve hosszú távon Románia kimaradásának? Hogyan alakulhat a kül- és a belpolitika?
A rövid távú következmények paradox helyzet elé állítják az országot. A román politikai rendszer (s az egész gazdasági rendszer is!) meglehetősen ingatag, sérülékeny. Valóban óriási szükség volna egy védőernyőre, egy intézményi védelemre, ami mintegy kisegítené ebben az átmeneti időszakban, és egy meghatározott irányba tudná vonzani az országot. E geopolitikai mankó nélkül sodródni kezd Románia. Ez máris látszik. A jobbközép kormány is, az elnök is kapkod. Hangzatos teóriákkal próbálják pótolni a tényleges megoldásokat. A Kaszpi-tengeri olaj óriási jelentőségéről beszélnek... Minden csak feltételes módban jelenik meg. Románia stratégiai útvonal mentén helyezkedik el stb. Ezek álmok, semmi közük a valósághoz. Kézzelfogható eredmény nem mutatható fel, ha pedig mégiscsak kialakul valami, akkor ez az orosz jelenlét megerősödését fogja jelenteni. Ennek máris vannak jelei Romániában.
Ha álmokról beszélünk, egy jellegzetes román rémálomról is említést kell tennünk. Sokáig az "éltette" a romániai átlagembert, hogy Románia nem a legnehezebb igát húzza, mert van nála rosszabb állapotban leledző ország is. Bulgária és Albánia volt a "vigasz". A politikai elit is azzal "biztatta" a választókat, hogy nem vagyunk Európa sereghajtói. A legutóbbi kimutatások szerint azonban Bulgária valamivel jobban áll, mint Románia... Ha nagyon pesszimisták vagyunk, már-már azt is látni véljük, hogy Albánia mögé fogunk kerülni.
Ami Albániát illeti, kételyeim vannak. Legfennebb arról lehet szó, hogy ez az ország közelebb áll a nyugati stratégiai érdekekhez. Ilyen értelemben ott valamilyen nyugati jelenlét mindig lesz, mert vitális érdekek zónájában található. Közel van Bosznia, Görögország... De szó sem lehet arról, hogy Albánia bármilyen szinten is integrálódni tudna. Bulgáriával viszont már érdemben el lehet gondolkodni a párhuzamon. Meg is változott a dolog percepciója. Ma már a román sajtó alapján és a román politikusok nyilatkozataiból is azt lehet leszűrni, hogy Romániában érzékelik: Bulgária kezdi lekörözni az országot. Magyarország, Csehország, Lengyelország "esetét" meglehetősen nehezen, de elfogadták a románok. A szintkülönbség immár mindenki számára evidens. (Legfennebb a konzekvenciákkal való szembesülés okoz még mindig nehézségeket...) De Bulgáriával kapcsolatban most kezdik érzékelni, hogy Románia regionális pozíciói alaposan megrendültek. Ennek a helyzetnek a kihatásai a közeljövőben fokozódhatnak, mert Romániában minden jel szerint előbb-utóbb előrehozott választásokat fognak tartani, s ezeken a választásokon a baloldali nacionalista erők győznek majd. Nem lesz átütő győzelem, de megerősödnek. Nem számíthatunk látványos, nagy fordulatokra, de éppen elég, ha kiegyensúlyozódnak az erőviszonyok. Gyakorlatilag még inkább kormányozhatatlanná válik az ország. Sajnos az elnök nem alkalmas arra, hogy a politikai pártok teljes csődje idején előtérbe nyomuljon. Nem képes az államfői pozíciót megerősítve valamiféle stabilitást kialakítani.
Úgy kellett volna uralkodnia, mint Borisz Jelcinnek?
Nem feltétlenül Jelcinre gondolok. A klasszikus példa, amire Constantinescu megpróbált hivatkozni választási kampánya ideje alatt, a Cuza-féle modell. Csakhogy ő nem egy Cuza... Nem az a típusú politikus, aki képes (akár kövid időre is!) egy ilyen szerepet betölteni. Ennek is köszönhető, hogy egyfajta szétesés következett be az ország gazdasági, politikai és társadalmi struktúráiban. Ezt leginkább azzal lehet magyarázni, hogy az állami tulajdonnak és egyáltalán az állam szerepének óriási jelentősége volt és van. Az állam pozícióinak a csökkenése a gazdaságban nagyon sok politikusban az állam szétesésének a rémképét villantja fel. Nem véletlen, hogy Iliescu pártja egész politikai retorikáját az állam védelmére építi. Ebben egyrészt megtalálható az antiprivatizációs vonal, másrészt könnyen felhasználható a magyarok ellen. Akik ugyebár "szecesszionisták"... De a különféle regionális törekvésekben is valamilyen fő veszedelmet látnak.
Mi történik valójában ebben az országban? Történik-e valami, vagy mesebeli álmát alussza? Esetleg elindult valamerre Románia, de számára ez végzetes útvonal?
Románia eltévedt... Nem állítom, hogy átlendült egy Nyugat-ellenes táborba, hiszen ez irreális volna, viszont geopolitikai értelemben egy sehova sem tartozó állam lesz. Nyilvánvaló, hogy a nyugati kapcsolatoknak továbbra is kitüntetett szerepet tulajdonít, de ha stabilizálódik az orosz belpolitikai helyzet, fel fog értékelődni az orosz kapcsolat, ugyanakkor pedig jelentősebbé válik majd a távol-keleti viszony. Románia kissé Európa peremére húzódik. Mégsem úgy teszi ezt, mint Magyarország, amely szintén peremország, de a falon belül. A falon kívüliség nem valami kellemes... A magyarromán kapcsolatok szempontjából nyugodtan meg lehet állapítani, hogy stratégiai értelemben ez egyértelműen Magyarországnak kedvez. Meglehetősen indokolt tehát a román politikusok egy részében élő félelem. Nem beszélve arról, hogy ezt midenféle fantazmagóriákkal színezik.
S ha az orosz instabilitás állandósul, elképzelhető-e, hogy Románia a szürke övezetből átlendül a keleti érdekszférába? Kényszeríthetik-e Romániát arra, hogy kelet felé forduljon?
Ha az orosz instabilitás fokozódik, akkor nincs hova kerüljön Románia. A kérdés részben mégis indokolt. Nem úgy kell felfogni a dolgokat, hogy a Nyugat struktúráiból való kimaradás "alternatívája" egy másik, ezzel legalábbis külsőségeiben hasonló másik nagy rendszerbe való beépülés. Nincs ilyen másik struktúra, amely működőképes volna. Válságövezetről kellene beszélni. Angolul ezt a failed states, a sikerületlen államok övezetének nevezik. Ady segítségével magyarítva a kifejezést félállamocskákról beszélhetnénk. Románia a sikerületlen államok két veszélyes térsége közé szorult: a posztszovjet és a posztjugoszláv térség között evez. Szerintem erőteljes nyugati pénzügyi és intézményi támogatás nélkül (márpedig ezek nélkül kell a közeljövőjét elgondolnia Romániának!) nem fog tudni kikerülni ebből az övezetből, ami gyakorlatilag azt jelenti, hogy a politikai, gazdasági, sőt társadalmi méretű dezintegrálódás jelensége felerősödik. S ez már strukturális, lényeges kérdés.
Mi rejlik tehát a mélyben?
Mindeddig arról beszéltünk, milyen a felszín, a nagypolitikai elrendeződések szintjén Románia megítélése. Ha elgondolkodunk azon, hogy valóban eléggé kilátástalan a helyzete, akkor ennek meg kell vizsgálnunk társadalomtörténeti, történelmi okait is.
A román viszonyok elemzésében kulcskérdés a modernizációs folyamat globális értékelése. A nyugati felzárkózás lényegében azt lehet mondani, hogy az 1830-as évektől, a Regulamentul Organic bevezetésével kezdődött. 1848 már mindenképp fordulópont. Sokáig abszolút sikertörténetnek tűnt a román modernizálódás. Rövid idő alatt óriási léptékű és mértékű intézményi reformot sikerült végrehajtani. (A Maiorescu által jelzett zavarok ellenére.) Ez a folyamat a két világháború között erősödött fel, és úgy nézett ki, hogy 1989 után lesz mit folytatni. A helyzet azonban nem rózsás. Itt Patapievici-et idézném, aki egyik tavalyi interjújában azt mondta, hogy a románoknak álmatlan éjszakákat kellene okozzon a jelenlegi helyzet. Ezt ő azzal összefüggésben állította, hogy szerinte a román modernizációs folyamat egészében véve kérdésessé vált. Az utóbbi időben én azzal foglalkozom, hogy megpróbálom történelmi dimenziókba elhelyezni ezt a kérdést. Érdemes a százötven éves román modernizációs törekvéseket összevetni a magyar és lengyel társadalom körülbelül ezer év alatt megvalósult nyugatosodásával. Engem mint kutatót ez az összehasonlító elemzés foglalkoztat.
Léteznek-e hasonlóságok? Melyek a fontosabb különbségek?
Kimutatható néhány érdekes hasonlóság. Magyar vonatkozásban az első néhány évszázad tökéletes sikertörténetnek tekinthető. Ez az Árpád-házi királyok kora. Az 1200-as évek végén a királyság mégis szétesik. Hasonló folyamat következik az Anjouk alatt: megerősödik az ország, a királyság tekintélye jelentősen növekszik, majd Mátyás után, valamikor Mohács előtt gyakorlatilag darabjaira hull az ország. Oligarchák uralma következik, a központi hatalom megsemmisül. Nem kellettek törökök... Ők csak betették az ajtót. Akár tételesen is kimondhatjuk, hogy a nyugati struktúrákkal való kontaktus kettős hatású egy olyan ország számára, amely először találkozik ezekkel. Egyrészt hatékonyabbá teszi a társadalomszervezést és az uralmi viszonyokat. Ugyanakkor azonban a mélystruktúrák szintjén a Nyugat amelynek formatív elve az autonómia és a szabadság, vagyis a "demokrácia", igen, már a középkorban! dezorganizál is.
Vagyis, amint nem létezik kötelesség nélküli jog, úgy kapcsolódnak a nyugati előnyökhöz a hátrányok?
Természetesen. A Nyugat nemcsak a központi hatalmat erősíti, hanem az azzal szemben álló, partikuláris érdekek érvényesítésére is jóval nagyobb lehetőséget biztosít. Ki kell alakulnia a szerves, alulról felfelé szerveződő civil társadalomnak... Arra a korszakra persze kissé anakronisztikus ezt a kifejezést használni, de nincs jobb. Nyugaton ez a folyamat nem ezerben kezdődik, hanem hatszázban, majdnem fél évezreddel korábban. A fáziskülönbség tehát óriási. A magyaroknak, de a lengyeleknek is jó néhány évszázadra volt szükségük ahhoz, hogy a Nyugat konstruktív és destruktív hatását egyszerre meg tudják emészteni. Ennek a titka egyszerű. A társadalomnak magáévá kell tennie a Nyugat formatív elvét, az alulról felfelé építkező társadalom elvét. A nyugatiságot nem külső modellként kell felfogni. A helyes megoldás az, hogy interiorizálom, saját társadalmamon belül is működtetni tudom.
Romániában mindennek nem lehet hagyománya, hiszen ez a folyamat nem a középkorban kezdődött el, rendkívül rövid a története.
Amikor Romániában elkezdődött a nyugati modell külsőleges átvétele, akkor Magyarországon ez már belső, strukturális elem volt. (Bizonyíték erre a 48-as forradalom és szabadságharc.) Magyarország bebizonyította, hogy saját erejéből, még nem demokratikus, de mélyen gyökerező parlamentáris hagyományaival polgári rendszert tud teremteni. Nem úgy tette ezt, hogy lemásolt egy idegen modellt, hanem kialakította saját rendszerét, és azt fegyveresen meg is tudta védeni. (Annak itt nincs jelentősége, hogy a forradalom elbukott.) A különbség óriási, hiszen a románok ugyanebben a periódusban kezdték el a külső modellt másolni...
Ez volt az a bizonyos tartalom nélküli forma, amitől olyannyira óvott mindenkit Maiorescu.
Igen, az alap nélküli forma. Történetileg nem volt elég idő arra, hogy a román társadalom a nyugati modellt teljességében át tudja venni, tehát ennek destruktív hatásával is szembe tudjon fordulni, hogy ezt valamiképpen ellensúlyozhassa. Mai napig nem tudta igazából belsővé tenni, a sajátjává tenni mindezt, s ezért katasztrofális a román társadalom számára a nyugati struktúrákból való kimaradás. Külső, nyugati geopolitikai mankó nélkül ez az ország képtelen arra, hogy hosszú távon a nyugati úton megmaradjon.
A "makótlanság" lehet az oka a manapság uralkodóvá váló kapkodó román belpolitikának? Hogyan illeszkedik a nagy tablóba Erdély?
A mélystruktúrák elemzése után visszatérhetünk a napi politika színterére. A Magyarország és Románia vagy MagyarországLengyelország és Románia közötti történeti fáziskülönbséget körvonalaztam, de fontos megvizsgálni Erdély helyzetét is. Nyugodtan állíthatjuk, hogy Gheorghe Marica professzor 1944-es tanulmánya, a Spiritul ardelean (Az erdélyi szellemiség) ma is meggondolkoztató. (Jól emlékszem törékeny alakjára, amint a másik számkivetett szociológussal, Venczel Józseffel közösen cipeli a csákigorbói anyakönyvek vaskos köteteit. Ion Aluas, egykori szociológia-tanárom mondta: "Ilyen emberek ma már nincsenek. Ők a Monarchia gyermekei.") A szerző kimutatja, hogy a múlt század második felére Erdély polgárosodása, az erdélyi mélystruktúrák polgárosodása áthatotta a társadalom mélyszerkezetét is (a román parasztságról van szó). Itt a tulajdonhoz való viszony a legfontosabb elem. Az erdélyi másság titka nem az elit szintjén keresendő. Bukarest jobb volt, most is jobb. Ugyanez elmondható Pestről is. Nem ez a fontos, hanem az, hogy az emberek hogyan viselkednek a választásokon. Nem hagyják magukat befolyásolni. Tíz éve kemény nacionalista propagandával bombázzák Erdélyt, de az erdélyiek nem zavartatják magukat. A felmérések alapján a magyarellenesség éppen Olténiában és Moldvában a legerősebb. Erdély tehát strukturálisan, történeti értelemben más geopolitikai helyzetben van, mint a Regát. Ami a jövőt illeti s ez valóban sokaknak okozhat álmatlan éjszakákat , Ó-Románia és Erdély eltérő pályára állt. Ez nem azt jelenti, hogy Erdély elszakad, s ez óriási szerencse. "Szerencsések" vagyunk, hogy mindezen már túljutottunk! A két háború között az gátolta az erdélyi románok autonómia-törekvéseit, hogy Budapest erőteljes revizionista politikát folytatott. (Nem is folytathatott volna mást, hiszen ez adódott az iszonyatos trianoni sokkból.) Tény, hogy a harmincas évek legelején kemény KolozsvárTemesvárBukarest harc folyt. Semmiféle normális kimenetele nem lehetett ennek a küzdelemnek, mert abban a helyzetben nem jöhetett létre egy erdélyi magyarromán szövetség. Az erdélyi magyarok várakozó álláspontra helyezkedtek. Ma azonban Magyarország nemcsak hogy nem folytat revizionista politikát, de NATO- és jövendőbeli EU-tagként teljes egészében le kell mondania még az ilyen álmodozásról is.
Madrid előtt sokszor hallhattuk azt az érvet, hogy Románia kimaradása a román nacionalista vonal felerősödését eredményezheti. Valóban ez történt? És vajon azért nem került be Románia a nyugati katonai tömbbe, mert a NATO nem kívánt újabb törökgörög konfliktus "importálni"? Ha Románia Magyarországgal egy időben vált volna a NATO tagjává, akkor megismétlődött volna a francianémet kibékülés forgatókönyve?
Nem így kell felfogni a dolgokat. A Nyugat terjeszkedése nem úgy történik, mint az első világháborút követően. Akkor a Nyugat geopolitikai hídfőállások kiépítésére törekedett. (Nyugaton akkoriban elsősorban Franciaországot és Angliát értették.) Románia egy ilyen geopolitikai hídfőállás volt: a németek hátában és az orosz bolsevikok tőszomszédságában. Ez geopolitikailag irreálisan felnagyította Románia szerepét, és éppen ezért azok, akik a két háború közötti "fantasztikus román státust" glorifikálják, hajlamosak megfeledkezni arról, hogy az egy természetellenes helyzet volt, hiszen a Nyugat organikusan terjeszkedik, ennek pedig alapelve a geopolitikai közelség, proximitás. Ez azt jelenti, hogy a Nyugattal közvetlen szomszédságban levő országokat nem lehet átugrani, és egy ezeréves folyamat sem pótolható. A lényeg az, hogy Franciaországnak ma már nincs külön Kelet-Európa-politikája, hanem Németországgal összhangban politizál. A geopolitikai proximitás elvéből következőleg nyilvánvaló, hogy Magyarország jobb helyzetben van, mint Románia, viszont Erdély sokkal jobb helyzetben van, mint Ó-Románia... A Nyugat terjeszkedése korlátozott. Nem terjeszkedhet túl egy bizonyos határon, mert túlságosan sok inkoherenciát (s itt nem nemzeti konfliktusról van szó!) egyszerre nem fogadhat el. Egy olyan szervezet, mint a NATO és az EU csak hozzá nagyon közel álló civilizációjú országokat integrálhat, mert ha engedékenyebb, és beemel köreibe olyan struktúrákat, amelyek idegen testként funkcionálnak az ő szervezetében, ő maga is dezorganizálódik.
De ezt megtették Törökországgal...
Csak a NATO. Különleges helyzet volt. Létezett a Szovjetunió. A szovjet veszély kialakíthatta a belső koherenciát. Törökország ma bizonyára nem válna NATO-taggá. Ami pedig Görögországot illeti, vele a NATO-nak is, de különösen az EU-nak éppen elég baja van. Nem úgy viselkedik, ahogyan kellene, nem úgy nyilvánul meg, mint a többiek, habár már hosszú ideje a nyugati struktúrák szerves részeként tartják számon. Meg kell hallgatni, mit mondogatnak Brüsszel folyosóin a görögökről. Mára az a vízió, hogy a Nyugat korlátlanul terjeszkedhet Kelet felé, elvesztette létjogosultságát. Véleményem szerint mi, magyarok kifogtuk a legeslegutolsó pillanatot. Ha most kezdődne el az integráció folyamata, talán a magyarcsehlengyel hármas is sokkal nehezebben tudna beépülni a nyugati struktúrákba. Amerikában arra lehet számítani, hogy egy befelé forduló, izolacionalista irányzat kerül hatalomra. A Nyugat mint nagystruktúra, annak ellenére, hogy geopolitikailag kissé kelet felé terjeszkedett, gazdasági, politikai értelemben most kezd ráébredni arra, hogy határai vannak, nem terjeszkedhet a végtelenségig. Az az intézményrendszer, ami Nyugaton a politika, jog és gazdaság hármasában valamiféleképpen koherens módon működik, nem plántálható át akármilyen más civilizáció keretei közé. Ez egyáltalán nem kedvez Romániának és a hozzá hasonló helyzetben lévő országoknak. Pillanatnyilag a visszahúzódás szakaszában vagyunk.
Mennyire érzékeli ezt a román politikai elit?
Eléggé érzékeli. Pillanatnyilag semmilyen kész válaszuk nincs erre a kihívásra. Úgy látom, hogy van egy lehetséges válasza a nemzeti baloldalnak, és az nem más mint a recentralizáció. Ezen az áron rövid távú sikereket lehet elérni. De vannak barátaim, akikkel közös nevezőre tudunk jutni. Gabriel Andreescu például más oldalról közelíti meg Erdély problematikáját, mint én, azonban meggyőződésem, hogy a következő időszakban is rendkívül intenzív kapcsolat lesz a magyar és román értelmiségiek között ha a személyes példából indulok ki, erre következtethetek, s bizonyára más is elmondhat hasonló dolgokat. Mindenképpen erős próbatétel előtt állunk. Románia leszakadása, annak mindenféle következményével, amire utaltam, próbára fogja tenni nagyon sok értelmiségi idegeit.
Lehet-e tudni, ki az igazi barát? Kire számíthatunk és kire nem?
A Szabad Európában hallottam Patapievici-nek a 22-ben később megjelent, a csernátoni székely fórumról szóló kisesszéjét. Elképesztő volt. Nem jelezte, hogy ez egy irányzat az erdélyi magyarság politikai életében. Ő a magyarok megnyilvánulásaként kommentálta az eseményeket. Végig arról beszélt, hogy ez egy imperiális kisebbség, mert uralkodó nemzetként birodalmi ambíciói voltak. Kisebbségbe került, most pedig a szegregációt követi, ebben nyilvánul meg imperiális természete. Ez a klisé egy Patapievici szintű elemzőtől megdöbbentő...
Az egyetem-ügy kapcsán pedig eléggé paternalista módon nyilvánult meg...
Erre csak azt mondanám, hogy egy olyan koponya, mint Patapievici, tudhatná, hogy ha valóban létezik magyar imperiális hagyomány, akkor az nem a nemzeti alapú gondolkodásban gyökerezik, hiszen a nemzeti alapú gondolkodás a birodalmi terjeszkedésnek teljes egészében ellentmond. Igenis volt, és szerintem újjá is fog éledni a magyar birodalmi tradíció, de az egészen más kontextusban érvényesül. Patapievici tehát egyszerűen melléfog. Nem arról van tehát szó, hogy csúnya vagy számunkra kedvezőtlen dolgokat mond, hanem arról, hogy nem képes a valóságnak megfelelően elemezni a tényeket. E téren, úgy látom, Patapievici nem lesz partnerünk. De partnerünk lehet, amikor a román modernizáció csődjét, problematikáját elemzi. Tehát nem kell mostani melléfogásait eltúlozni.
Idővel talán ő is rájön, hogy tévedett...