Milyen céllal hozta létre az Erdélyi Interetnikus Kutatóközpont a multikulturalitás kérdéseit elemző dokumentációs adatbázist?
A dokumentációs központ PHARE-programként indult, ugyanakkor pedig a belgiumi flamand közösség anyagi támogatását is élvezi. A fő célkitűzés az, hogy az interetnikus kapcsolatok, a multikulturalitás és a kisebbségi törvénykezés területén a lehető legtöbb információt nyújtsuk az érdeklődőknek. [...]
Hogyan határozná meg a multikulturalitás fogalmát?
A meglehetősen bonyolult etnikai, társadalmi és közösségi kapcsolatok szabályozó elve a multikulturalitás. [...] Egészében véve az emberiség kultúrája nem más, mint a különféle etnikai, nemzeti és faji csoportok keveredése, pluralitása. Ezen kultúrákat nem szabad rangsorolni, bizonyos kultúrák domináns voltát sem szabad hirdetni. Csupán kölcsönhatásokat és közlési lehetőségeket mutathatunk ki közöttük. Az ázsiaihoz vagy az afrikaihoz viszonyított európai kulturális és civilizációs felsőbbrendűség hirdetése meglehetősen elavult mentalitást tükröz a gyarmatosítás korára emlékeztet. A multikulturalitás feladata az, hogy a kulturális pluralitás eszméjét terjessze, és az értékek kölcsönös elfogadásáért szálljon síkra. Az erdélyi multikulturalitás az interetnikus kapcsolatokban nyilvánul meg, ugyanis itt egy többetnikumú térség alakult ki. [...] Az etno-nacionalista szólamok, bármelyik fél puffogtatja ezeket, általában arra épülnek, hogy a másik fél létezését és legitimitását kétségbe kell vonni. Egyes románok úgy beszélnek Erdélyről, mintha itt más etnikumok nem élnének, és ugyanezt teszik egyes magyarok is. A multikulturális magatartás a monokulturális diskurzus, a másság elleni intolerancia alternatívájává kell váljon.
Mekkora lehet a politikai tétje egy ilyen újfajta magatartásnak?
A politikai tét a társadalom jelenlegi politikai értékeinek a függvényében formálódik. Románia világosan kifejezte azon óhaját, hogy be akar épülni az európai struktúrákba, el akarja fogadni az európai értékeket, azonban a bezárkózás, a begubózás jeleit is kimutathatjuk, amikor a miénktől eltérő politikai vagy kulturális rendszerekkel kerülünk kapcsolatba. Ha valóban az integráció, a modernizáció és bizonyos civilizációs standardok elérésének a hívei vagyunk, akkor a nyugati kulturális értékekhez és politikai modellekhez kell igazodnunk, ezeket minél előbb magunkévá kell tennünk. [...]
Franciaországban és Görögországban nincsenek etnikai kisebbségek.
A kisebbségekkel szembeni magatartás államonként más és más. Mi kérvényeket küldtünk a nagykövetségek címére, s kértük, bocsássák rendelkezésünkre az országukban élő kisebbségekre vonatkozó hivatalos okmányokat. A feleletek változatossága dokumentumértékű. A svájciak pédául azt állítják, náluk nem létezik kisebbség, mások ellenben elküldték a kért dokumentumokat. Ezek a hivatalos politikai vonalat tükrözik, aminek az alapját viszont az illető állam filozófiája képezi. A mi gondjaink más jellegűek, mint a svájciaké vagy a franciáké. A francia nemzet és állampolgárság fogalma a nagy francia forradalom ideje alatt kialakult nemzetfelfogásban gyökerezik. Az alapot a polgári jogok rendszere, a törvény előtti egyenlőség elve képezi; e vonulat mentén kristályosodik ki a francia nemzet fogalma. Függetlenül attól, hogy színes bőrű vagy sem, hogy arab országból származik vagy sem, akárki e nemzet részévé válhat. A francia állampolgárság eleve kiiktatja a faji vagy etnikai hovatartozás kérdését.
Polgári jog lehet az anyanyelvhez való jog is. Miként egyeztethető össze ez azzal a ténnyel, hogy Franciaországban a francia nyelvnek nincs alternatívája?
A francia állam franciául beszélő francia nemzetet alakított ki. Franciaország az etnikumok és a regionális dialektusok konglomerátuma volt, azonban mindezt néhány adminisztratív "gépezet" (törvénykezés, a tanítás nyelve, értékrendszer, oktatási program) egységesítette. Jelenleg a francia állam masszív kormányzati támogatással kíséreli meg feltámasztani az elfelejtett regionális nyelveket és dialektusokat, megpróbálja feleleveníteni a regionális tradíciókat.
Igen ám, de innen egészen az etnikai alapon szervezett egyetemekig...
Figyelembe kell vennünk a két társadalom eltérő fejlődési logikáját más és más kontextusban persze. A kisebbségi jogokra vonatkozó polémiákban, az etnikai oktatás körüli vitákban állandóan arra hajlunk, hogy pozitív vagy negatív összehasonlításokat végezzünk. Csakhogy az ilyenfajta összehasonlítások mit sem érnek, mert az összehasonlított tárgyak alapvetően különböznek egymástól.
Ön szerint igaz-e az, hogy túlságosan pontosan be szeretnénk tartani bizonyos modelleket, miközben mások nem néznek állandóan a szomszéd kertjébe?
A különböző modelleket kialakító államok rendkívül figyelmesen követik egymás működését főleg a nyugati államok közösségén belül. Franciaország és Németország között például gazdasági és politikai versengés folyik, e két ország mégis kialakított egy konzultációs és kooperációs rendszert, amelyből mindkét félnek előnyei származnak. Ebből a politikai interaktivitásból pozitív dolgok születtek: az európai közösség, a kiegyensúlyozott európai térség gondolata. Az amerikai modellre a franciák is, az angolok is figyelnek, és említésre méltó, nem utolsósorban, a japán modell sikere is.[...]
Létezik-e interetnikus konfliktus a BabesBolyai Egyetem keretein belül?
Mit szimbolizálnak a román és a magyar oktatási intézmények? Létezik egy rendszer, amely lehetőséget nyújtott az uralomért, a felsőbbrendűségért folyó küzdelemre. Mindez az értelmiségi elitek közötti versengésben nyilvánul meg, s az egyetemen ennek fügvényében jelennek meg a legitimitásról vagy a legitimitáson kívüliségről szóló diskurzusok. Ha a praktikus alkotóelemet, az életképes egyetem létrehozásának az elvét mellőzve csakis a szimbólumok szintjét vesszük figyelembe, az eredménytelenség lesz a "fizetség". Leggyakrabban a szimbolikus érveket emlegetik. Azok, akik arra gondolnak, hogy egy magyar egyetem a román szellemiséget szegényítené, Románia szuverenitásának a feladásával riogatják a népet. Azt hiszik, a tanügyi rendszer nemzeti jellegének a feladása és nem utolsósorban! a magyar etnikum ellenőrzéséről való lemondás együtt jár a mostani politikai rendszer felbomlásával.
Valóban számíthatunk ilyenfajta végkifejletre?
Elméletileg igen, gyakorlatilag viszont mindez meglehetősen kétséges. Azonban akár bekövetkezik, akár nem, ezekről a dolgokról beszélni kell. Az emberek óvakodnak attól, hogy ilyenfajta kérdéseket megvitassanak, mert attól tartanak, hogy nyílt összetűzésre kerülhet sor. Mindkét fél retteg valamitől, végső soron mégis ki kell mondani mindent, és ki kell alakítani a párbeszéd közegét amire mellesleg most még lehetőség sincs... Továbbra is a konfrontáció övezetében vergődünk. A többé-kevésbé nyájas, nyílt vagy a kulisszák mögött folyó közvetlen civakodások korában élünk. [...] A tipikus politikai helyzetek ismételten meg-megjelennek, miközben a politikai újdonságok óriási nehézséggel érvényesülnek. Nálunk egy politikai újdonságot kellene elfogadni, csakhogy sajnos a régi megoldások kézenfekvőbbek. Mindkét félnek politikai képzelőerőről, rugalmasságról kellene tanúbizonyságot tennie.
Miért nem vitatták meg eddig ezeket a kérdéseket?
Fájdalmas kérdés volt, aztán tiltottá vált. Másrészt pedig mindenki attól tartott, hogy a párbeszéd elindítása a konfrontálódással volna egyenértékű. A BabesBolyai Egyetemet érintő eszmefuttatásokról le kellene választani a politikai diskurzusokat. Lehetőleg politikusok nélkül kellene megvitatni az egyetem problematikáját. Ne feledjük, hogy a párbeszéd azért sem kezdődhetett el, mert a jelenlegi koalíció a románmagyar harmóniát legitimáló tényezőként alkalmazza. Princípiumként kell védeni hirdette a hatalom.
Az államnemzet fogalma ma is érvényes Romániában?
A jelenlegi politikai konstelláció olyan alkotmányos elemeket is tartalmaz, amelyeket politikusaink a két háború közötti időszakból elevenítettek fel, anélkül, hogy ezen formák mai funkcionalitásáról elmélkedtek volna. Ők abból indultak ki, hogy Nagy-Románia erős állam volt, nekünk pedig a maximális dicsőség e korához kell igazodnunk. Ez ellen két kifogás hozható fel. Az az állam nem volt ideális. A demokrácia és az intézményrendszer felépítése távolról sem volt tökéletes; bizonyíték erre, hogy a jobboldali mozgalmak hatására össze is omlott. Azok a régi szerkezetek ma nem feltétlenül érnek valamit... Történelmileg mi meghaladott államépítő struktúrákkal rendelkezünk, ezeket sürgősen át kell alakítani. A kormányzat deklarált célja az intézményrendszer, az állam egészének a megreformálása. Ehhez azonban szükséges volna az állam rendeltetésének a filozófiáján eltöprengni ami sajnos hiányzik a mai Románia életéből. Nem számolhatunk be szabályos értelmiségi vitáról, aminek a célja annak a kérdésnek a tisztázása volna, hogy tulajdonképpen mi kellene legyen az állam. [...]
A jelenlegi regionális tendenciák megoldhatják a kisebbségek, elsősorban a magyarok gondjait?
Részben. Szükségszerű követelmény az adminisztratív decentralizáció, mert az állam képtelen az összes tevékenységet a kezében összpontosítani. [...] Nem tudni, hogy a politikai stratégiák szintjén miként fog kinézni Románia képe húsz év múlva. A komoly országok évtizedekre előre megtervezik a stratégiájukat, tudják, mit kell tenniük. Így kell meghatározni a nemzeti politikai érdeket. Csakhogy mi egyik napról a másikra politizálunk, a túlélési politika hívei vagyunk. Ne csodálkozzunk, hogy a választó egyre drasztikusabban ítéli meg a politikai elit teljesítményét. [...]
(Megjelent a Transilvania Jurnal 1998. július 2., 3. számaiban.)
Sz.G. fordítása
A Ion Aluas professzor nevét viselő Multikulturális Dokumentációs Központ igazgatója Marius Lazãr. Horváth István a Központ aligazgatója. Az Erdélyi Interetnikus Kapcsolatok Kutatóközpontját (CCRIT) Marius Lazãr (elnök) és Horváth István (tudományos tevékenységért felelős titkár) vezeti.