Egy viszonylag új problematikára, a totalitárius rendszerek hanyatlása után újrafelfedezett Közép-Európára próbáltuk összpontosítani figyelmünket behódolva a kor divatjának a piac pulzusát ellenőrizve. Olyan kutatásra van szükség, amely elsősorban arra mutat rá, miként foglalkoztatja a román értelmiségit Közép-Európa fogalma. Mint minden effajta kutatás, a miénk sem a teljesség, hanem a helytállás elvére épült, avagy a legreprezentatívabb válaszokat szerettük volna kapni kérdéseinkre. Ebből kifolyólag azon személyek névsora, akik válaszolhattak volna e kérdésekre, nem teljes.
1. Mit gondol, mi tartozik Románia kulturális földrajzából Közép-Európához (milyen művek, szerzők, témák, mentalitások)?
2. Ezen irányban próbáljon személyes meghatározást nyújtani.
3. Érezte-e valaha magát "nem-európainak", Európán kívülinek? Ha igen, mikor?
Először is: miért a harmadik Európa? A számolás egyik kritériumát képezhetnék a kulturális hullámok. Nézzük csak: görögök, latinok, germánok, szlávok. Íme, ez máris négy Európa! Ha ez utóbbiakat azon érvelés alapján kihagynánk, hogy szerepük az európaiság alkímiájában még kérdéses, maradnánk hárommal, és így a germánok Európát formáló történelmi szerepéről beszélhetnénk.
Válasszunk strukturális kritériumot, és számoljunk megint: a görög városállam, a római birodalom, feudalizmus Róma bukása után, majd a nemzeti államok. Csakis a negyedik Európáról lehet szó. De térjünk vissza előbbi felosztásunkhoz. Háromnál álltunk meg. A harmadik Európa. A germánok. Ennek az európai "pillanatnak" van egy ellentmondása. Melyik germánokról van szó? Melyik germanitás Európája? Az északié? Vagy az ún. mittelé? Rólunk, erdélyi románokról pedig mit mondhatunk? Mások voltak a mi gondjaink. Az osztrák kulturális sajátosság Bécsét felfedező folyamat későn, csupán a '60-as évek után kezdődött el.
Még erdélyi "hazafiként" sem hiszem, hogy a közép-európaiságból viselkedésmódunkon, építőművészetünkön és kézművességünkön kívül részesültünk volna valamiben.
1. és 2. "Európában a boldogság Bécsben ér véget." A keserűség ezen szillogizmusának mélysége abból fakad, hogy (mint sikerült palindróma) mindkét irányba olvasható. Ciorannak valóban igaza van: ha a boldogság olyan, amilyennek azt mi Bukarestben vagy Athénban látjuk, akkor ennek Bécsben van vége. Ha a boldogság olyan, amilyennek azt Kölnben vagy Luxemburgban képzelnénk el, akkor ugyancsak Bécs a határ. Hol van Közép, s hol vannak a szélek? Bárhogy is lenne, hiszem, hogy a mi, belső Közép-Európánk ott kezdődik, ahol karton-Valachia véget ér...
3. Hogy felébredtem-e valaha Kelet-Európán kívül? Kétségkívül akkor, 1990. január 28-án, este a Győzelem téren, amikor hétfejű sárkányok az "IMGB* rendet teremt!" (I-Me-Ghe-Be, face ordine!) szlogent üvöltötték, és nyávogták: "Câmpeanu csontot rágni jött, Coposu se hagyta ott!" (Câmpeanu si Coposu, a venit sã roadã osu'!)
1. és 2. Nekünk, bánságiaknak az volna a feladatunk, hogy tudatosítsunk egy érdekes jelenséget. Karánsebestől Resica, valamint Orsova felé indulva a két hatás, a balkáni és a közép-európai egymásra tevődik. Ezen egymásratevődés helyi jellegzetességeket szül. Ezekben ismerem fel önmagam. Természetesen mielőtt irodalmi lett volna, a hatás elsősorban az ország nyugati felében élők mentalitásában és képzeletében éreztette hatását. Valószínű, hogy a közös osztrák "birodalmi" alapon jelent meg az erdélyi magyar alkotóelem és a bánsági szláv komponens. De ez nem minden. Akárcsak a balkanizmus, a közép-európaiság is meglehetősen vegyes. Némely megállapítás az írókra is érvényes. Nem hamarkodom el a mentalitás és a képzeletbeli meghatározását, nem igyekszem meghatározni önmagam. Azt hiszem, érdekem, hogy íróemberként ne határozzam meg saját magam. Hogy részben felfedezzem saját magam, és részleges képet alkossak magamról írásban.
3. Európai és nem-európai? A metanyelv terminusai. A létezés feletti tűnődésnél játszhatnak szerepet. Valahogyan érezni magad már ez is része a létnek. Sohasem éreztem magam európainak vagy Európán kívülinek. Mégcsak egyénnek sem. Inkább egyfajta keveréknek, balkáni közép-európainak.
1. Halb-Asien. Vagyis Fél-Ázsiaként említi Karl Emil Franzos a Duna és Don közötti területet, beleértve a régi Romániát, Bukovina, Galícia, Ukrajna mellett, ahol szerinte az Európa és Ázsia közötti civilizációs határ elmosódott, felszívódott egy alapvető bizonytalanságban, ez pedig az itt élő emberek szelídségét, tisztaságát és erkölcsi kifinomultságát alakítgatta. Emberek, akiket ő csodálkozva vizsgált a mindennapi munka iránti kétértelmű viszonyukért, de ugyanolyan félelemmel is, ami az ösztönök feletti ellenőrzés hiányának rejtett zugait illeti. A metafora nem becsmérlő jellegű...
Európa szétzúzta a különbségeket, és teljhatalmat biztosított a monológok számára. Faji törvények, katonai hódítások, Gulag, gettók, mészárlások és evehetetlen határok! Az európai levegő beszippantása után mintha vezekelni kellett volna, visszatérve az elrettentő Ázsiába.
2. Emlékszem, 1991-es cernãuti-i első látogatásom előtt éjszakákon át kísértettek a gyermekkor és a kamaszkor családias képei. Ezt a nagyszülők meséiben Czernowitz nevű "metropoliszt" számtalanszor újjáépítettem; szívem szerint, képzeletben, házakkal és utcákkal, terekkel és gyárakkal, bankokkal és kávéházakkal, iskolákkal és üzletekkel, templomokkal és zsinagógákkal. Nyüzsgő hangyaboly név nélküli arcokkal és arc nélküli nevekkel, fantáziavilág, semmiféle alappal... ha a mesélők fizikai létét leszámítjuk. Figyelmesebben hallgattam nagyszüleimet, nyugodjanak békében, mint valaha is sejtették!
Hagytam magam beépíteni a kollektív memória láthatáraiba, ahova a belépés áttetelesen történik. A német nyelvet is így tanultam meg, ezt a furcsa kódrendszert, amellyel nagyszüleim és beszélgetőtársaik kommunikáltak, igen, így, botorkálva vissza-visszatérve az "elsüllyedt", csak a fantázia és a valóság határán érzékelhető világhoz. Valami megtörte a bennem létező jelen ellenállását a múlt felől érkező támadásokkal szemben. Vajon ily módon érzékeltem az első "kitapintható" jeleket a térben és időben oly távoli Európa felől?
3. Nem, még akkor sem, amikor európai követségeken próbáltak meggyőzni, hogy más illetékesektől függ: a vámosok, hátárőrök, rendőrök és kisebb-nagyobb rangú hivatalnokok kit kell átengedjenek, és "európainak" tartsanak.
1. Divattá vált a közép-európai ruha valamiféle furcsa sznobizmusból kifolyólag, amely látszólag a zártkörű klubok (vagy kaszinók) sajátossága. Kétségbeesésből is viseljük amikor reménytelenül azt hisszük, hogy (az egyébként elrabolt) Európa legvégében élünk. De vajon mi is az a Közép-Európa? Hol kezdődik, hol ér véget? Dali szerint Kelet-Európa a nemlét, a "sehol" földje, egy nulle-part.
Gondolom, Eminescu ereiben is csordogált némi "wiener Blut", bármennyire is egységes jellemű volt, márcsak azért is, mert Bécsben "ifjú és boldog" lehetett... És Enescu Brahms utolsó éveiben tanult Bécsben, Ivanovici valcerja pedig (szegényke!) azt támasztja alá, hogy a "németség" villámgyorsan befolyásol, straussizál habár a valaha-szláv lendülettel, kissé kék szívvel teszi... És ki mondaná, hogy G.M. Cantacuzino születése és neveltetése alapján jócskán bécsi, "echt Wiener"?!
2. Sajnos nem hiszem, hogy a közép-európaiság kötelező módon közeli műfaj volna. Egyébként a közepek helyett inkább a széleket (extrémákat) kedvelem. Matematikai terminológiát használok, nehogy szélsőségességgel vádolhassanak. Kedvelem ezeket a "széleket" földrajzi szempontból, és csak a sors iróniájának tudható be, hogy nincs kijáratom a tengerre. Egy olyan folyam mentén születtem, amely révén egyfolyamú vagyok Belgráddal, Budapesttel, Pozsonnyal és Béccsel, félő azonban, hogy a Bega-csatornán legfeljebb a Tiszába juthatunk. Egy folyam sajna a tengernek csupán ígérete, még nem maga a tenger. Márpedig ezen Közép-Európa hiányérzetét a tenger adja. Innen ered egyébként a birodalmi Adria-rögeszme. Mitteleuropa nemigen rokonom, mivel nem kedvelem a kontinentális országokat. Fullasztanak. Budapest fojtogatta Ady Endrét; Svájc Amielt; Prága Kafkát; Bécs vagy Salzburg Musilt és Traklot. Ugyanúgy Temesvár (megőrizzük természetesen a helyes arányokat) alig csordogáló patakocskájával az önök elbeszélőjét. (Aki egyébként kérésre szíves-örömest játszik Beethovent, Mozartot vagy Haydnt.)
3. Annak idején, amikor ük-ükapáink útra keltek (valamikor 1848 előtt) Európa felé, "la Beci, la Lipsca, la Parij" (sic!), azt mondták, "befelé mennek". Azt hiszem, egzotikus öltözetünk, mentalitásunk és poggyászunk másságának dacára sokkal európaiabbak voltunk, mint az utóbbi fél évszázad vörössége alatt, amikor is az ugyanazon az úton elindulók "kifelé" utaztak. Az egybeölelő anya-Európa fogalmához kényszerűen társulnak az elveszlődés, az idegenség, a másság jelzői. Ideológiáink törése után idegen és mostoha a kapitalista rendszer. Így tehát valahányszor ezt az édes Európát egy "befelének", nem pedig az ellenkezőjének tartom, európainak érzem magam s talán az is vagyok.
1. Ha Kundera vagy Konrád számára Mitteleuropa egy nemes, de eléggé bizonytalan fogalom, a Duna-menti civilizáció szintagmája valószínűleg több kifejezőerővel bír. Habár ezzel behatolunk a tér forgólapjára, a délkeleti és közép-európai formák együttélésébe vagy összeforrásába. A Bánság, Erdély és Horvátország jó része képezi a határt a három Európa között mint valami puzzle-ban a mentalitás és a művészi kivetítés szintjén.
Műveket említve: a klasszikus Akasztottak erdeje, egy regény, amely az erdélyi irodalom magaslatára repít minket. Apostol Bologa egyébként az akkori Európa jellegzetes "elveszett generáció"-érzése, Cioran kétségbeesése, a fin de siècle tudatosítása...
3. Nem-európainak érzem magam, bárhol vagyok. Bukarestben is jelen van bennem az örökös ideiglenesség érzése. A keleti országokban bárhol és bármikor folyamatban levő, véget nem érő munkákat látsz. Visszatérsz egy év múlva, és ugyanazok a téglák, szerszámok, maltermaradványok, deszkák fogadnak ez az ideiglenesség rendetlensége. Az idő lassabban telik, mint máshol, és ezeket az országokat a látogató számára bátorítóbbakká (sic!) teszi. Családiasabbá állandóan megadva a már ismertet.
1. Románia 19. századi kultúrája Közép-Európához kötődik. Leginkább érzékelhető példája ennek Slavici. A legátütőbb hatású leírást azonban Titu Maiorescu nyújtja. Timotei Cipariu ugyancsak kitűnő közép-európai. Habár Románia kétségtelenül multidimenzionális egyéniséggel bír, sok tekintetben mégis közép-európai ország, a román kultúra pedig közép-európai kultúra.
2. Személyesen mindig is bánságinak (vagyis közép-európainak) tartottam magam, s csak utána románnak a "bánságiság" minőségéből kifolyólag. Mint ahogyan "európaivá" is egy bizonyos etnikai, nemzeti, regionális hovatartozás révén válunk, nem pedig ennek ellenére.
1-2. A Közép-Európának nevezett fogalom mást is megjelöl, mint egy bizonyos földrajzi teret, amely az egykori Habsburg Birodalom határai közé szorul. Meghatározásakor bizonyos téridőt is figyelembe kell vennünk: a máig fennmaradt szellemiség amely szubsztancialitást és egységet ad Közép-Európának a birodalom utolsó évtizedeiben forrott ki igazán.
3. Ez a kérdés teljesen megváltoztatja a vizsgálat tárgyát. Európai, nem-európai? E két identitás nemcsak más kortárs identitásokkal (ázsiai, amerikai) ellentétben jöhet létre, hanem Európa múltjával ellentétben is. Márpedig Közép-Európa nem modell-értékű e téren.
Hogy éreztem-e magam valaha Európán kívülinek? Természetesen. Mint a román parlament tagja... számtalanszor.
1. A közép-európaiság mellett szóló legtöbb érvet a bánsági-erdélyi-bukovinai térségből gyűjthetjük össze. A románmagyar, románszerb, románszlovák, románosztrák, románszász interferenciák alapot képeztek a Közép-Európát olyannyira jellemző építőelemek számára: szkepticizmus, nyughatatlanság, szemérem, tolerancia, ellen-utópia, relativizmus, szabados kommunikáció, eufórikus regionalizmus.
2. Kulturális szempontból Közép-Európa nosztalgikusaként határoznám meg önmagam. Már nem léteznek az egykori feltételek (kultúra, kommunikáció, mobilitás). Atomjaira hasadt az egykori egység. Bécs már régóta nem ugyanaz a központ, ami volt. Szeretném, ha szabadon mozoghatnék a Belgrád-Budapest-Bécs-Prága-Varsó kerületben (nem turisztikailag értem, hanem a dolgok kölcsönös megértésének a szempontjából), de a kommunikációs szálak rég elszakadtak "hála" a kommunizmusnak. Vagyis kommunikációs és befogadási aspirációiban, kulturális mobilitását illetően egy félresikerült közép-európai vagyok.
3. Számtalanszor éreztem magam saját hazámban Európán kívülinek, haza, amelyet egyszerű földrajzi meggondolásból európainak nevezünk. Néhány előnytelen körülmény, tendencia eltűnt, mások megmaradtak, és igencsak számottevőek és frusztrálóak. Továbbra is nem-európainak érzem magam a Iasi-Temesvár vonaton; mikor a járdán vagy az állomáson elterpeszkedő cigánybandán kell átverekednem magam; mikor valamilyen bürokratikus problémámat intézem; mikor vízumot szerzek; mikor a ploiesti-i vagy a Dnyeszter-menti Köztársaságra gondolok (habár a különbség a komédiától a tragédiáig terjed); mikor eszembe jut, hogy Alexandru Bîrlãdeanu és Fãnus Neagu akadémikus, míg Nicolae Balotã, Stefan Bãnulescu, Nicolae Breban, Mircea Ivãnescu és Adrian Marino nem az...
Közép-Európa nemcsak politikai-földrajzi fogalom, hanem egy szellemi terület is, illúziók, remények, kétségbeesések, neurózisok univerzuma, mindazon szorongások világa, amelyek stílust és mentalitást hoznak létre. Közép-Európában a történelemnek egzisztenciális szerepe van, evvel pedig nemigen lehet tréfálkozni. Az abszurditás történelemtől és mítoszoktól telített zónája? Nem hiába született a pszichoanalízis Bécsben, mint ahogy Kafka írásai se keletkezhettek volna máshol, mint Prágában. Közép-Európát a koherens polaritások területének nevezném, amin keresztül a kis népek annyi egyébként vérlázító megalázás és vereség alól húzták ki magukat. Ebben a világban a változatosság legitim volt, de ugyanitt született néhány eszme, amely intoleranciát alakított ki, és népirtásba torkollott. Az én felfogásomban Közép-Európa egyet jelent a középosztály szellemiségével, a városi polgárság ellentéteivel, azonban ezek civilizációs értékeivel is, azzal a humanizmussal, amelyet a polgárság törvényesített és védett.
Közép-Európa és a román kultúra. Mindenekelőtt az ország nyugati részének multikulturális hagyományaira gondolok. Ilyen eszméket szülő és terjesztő központ Temesvár, Kolozsvár, Brassó. Ezeken keresztül kapcsolódunk a modernitás áramlatába, és szakadunk el egy ködös, hamisított, vidékies tradicionalizmustól. Amíg a velünkszületett törzsökös komplexusainkat magunk mögött nem hagyjuk, közép-európaiak vagyunk.
Éreztem-e magam Európán kívülinek? Mikor? Legalább egyszer, amikor Nyugat-Európa csődöt mondott Boszniában, és közvetlen amerikai beavatkozásra volt szükség, hogy a mészárlást befejezzék. Akkor megértettem, hogy amerikaiak európai jelenléte nélkül az Öreg Kontinens bizony megkockáztatja a régi elvakultság és elfogultság újraéledését.
Részletek az A Treia Europã ankétjából. A temesvári kiadványt az Orizont folyóirat és az A Treia Europã Kutatócsoport adta ki. (Polirom. Iasi., 1997.)
*Bukaresti nagyválalat.
Szántó Péter fordításai